παραπομπες στην βιβλιογραφια

International Research in Childrens Literature, July 2020

Representing Turks in Greek Children's and Young Adult Fiction

Being the only novel without a historical background, Vasilis Papatheodorou’s Scholiki Parastasi [Highschool Performance] exemplifies another case in which Greeks and Turks meet outside a political arena. A Turk and a Greek teenager become friends at a high school in Germany, where the class bully, a German boy, orchestrates a prank against them, falsely accusing each of disrespecting the other’s nationality. Once the malicious machinations are uncovered, George and Tzafer realise they are victims of a larger problem than their shared histories. The boys come together through experiencing the stigma of the immigrant Other in a place outside their own conflict. In adult fiction, many Greek authors with leftist ideologies unite Turk and Greek characters against a larger enemy: capitalism, theWest, America (Millas, Images 360). This seems to be the case in Papamoschou’s and Papatheodorou’s novels, in which the Turks are not the immediate enemy; their presence alleviates the struggle the Greek characters face in the light of Western attacks.

Lissi Athanasiou-Krikelis

http://keimena.ece.uth.gr/, Κατερίνα Καρατάσου - 4 Μαρτίου 2014

«Σε έναν δικό τους χώρο»
Διαβάζοντας στο Άλφα του Βασίλη Παπαθεοδώρου μια αλληγορία ενηλικίωσης

Εισαγωγή

Ο Βασίλης Παπαθεοδώρου είναι ένας από τους πιο αξιόλογους νεότερους συγγραφείς της παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας μας, πολυβραβευμένος ήδη και σαφώς εξελισσόμενος. Ξεκινώντας με τη Σχολική παράσταση[1] και φθάνοντας ως τους πρόσφατους Άρχοντες των σκουπιδιών[2], δημοσιεύει πλέον ένα- δύο βιβλία το χρόνο, έχοντας διαμορφώσει μια παραγωγική, αλλά και σοβαρή εκδοτική φυσιογνωμία.
Συνοψίζοντας ορισμένα από τα γνωρίσματα της πεζογραφικής του τέχνης, θα πρέπει να αναφέρουμε την επίμονη αφηγηματική διερεύνηση της εξουσίας και των μορφών διακυβέρνησης, θεματική προσήλωση που τον καθιστά έναν από τους χαρακτηριστικότερους πολιτικούς συγγραφείς της νεανικής λογοτεχνίας μας· τη λειτουργική αξιοποίηση μυθιστορηματικών και αλληγορικών αφηγηματικών μορφών· το πυκνό και μορφολογικά γόνιμο δίκτυο ειδολογικών σχέσεων που υποβάλλει το καθένα βιβλίο του, καθώς και την έλξη που του ασκεί η αστυνομική μυθοπλασία, το μυστήριο, η κατασκοπία και ο κινηματογράφος· την ευρηματικότητα στο αφηγηματικό περιεχόμενο και την αφηγηματική οικονομία· την τολμηρή, τέλος, συνομιλία των κειμένων του με ορισμένες από τις μεγάλες αφηγήσεις του δυτικού πολιτισμού καθώς και με κλασικά λογοτεχνικά έργα.
Η κριτική αναφερόμενη σε βιβλία του Παπαθεοδώρου έχει χρησιμοποιήσει τον χαρακτηρισμό «ρεαλισμός» σε αντιπαράθεση, ενίοτε ρητή ενίοτε σιωπηρή, προς το «φανταστικό». Ο όρος «ρεαλισμός» δίνει μια φαινομενικά αναγνωρίσιμη εικόνα, παραπλανητική όμως κατά την άποψή μας, για το είδος της μυθοπλασίας στην οποία θητεύει ο Παπαθεοδώρου. Βιβλία του όπως η Σχολική παράσταση, το Άλφα[3] - που θα μας απασχολήσει στο κύριο μέρος της παρούσας εργασίας- Στη διαπασών[4]Οι εννέα καίσαρες[5] μοιάζει βέβαια να προσφέρονται για μια τέτοια σύνδεση. Κι όμως, η αλληγορική ροπή της Σχολικής παράστασης, η μοντερνιστική αποσπασματική θέαση της πραγματικότητας, μέσα από τη μερική προοπτική του αυτοδιηγητικού αφηγητή στη Διαπασών και η μεταμοντέρνα απορία των ηρώων στους Εννέα καίσαρες ενώπιον μιας πραγματικότητας που πίσω της ασθμαίνουν και η οποία αποκαλύπτεται ανά πάσα στιγμή παράγωγη μιας εγκληματικής, συγγραφικής όμως τρόπον τινά, βούλησης- τούτα τα κείμενα μικρή σχέση έχουν με την πιστή αναπαράσταση της θετικής και δεσμευτικής πραγματικότητας που έχει υπόψη του ο ρεαλισμός, αφενός ως λογοτεχνικό κίνημα του 19ου αιώνα και αφετέρου ως απότοκη αντίληψη γραφής που, προσαρμοζόμενη, παρατείνει την παρουσία της και στη σύγχρονη αγορά μυθοπλασίας[6].
Από τη δική μας σκοπιά και με αφετηρία ένα σχήμα τριών τάξεων μυθοπλασίας[7], του οικείου, του θαυμαστού και της απορίας, θα λέγαμε ότι τα βιβλία του Παπαθεοδώρου συναρτώνται κυρίως με την πρώτη τάξη[8]. Η μυθοπλασία του θαυμαστού σχηματίζει κόσμους στους οποίους εκδηλώνεται και δεσπόζει ως κρίσιμη δύναμη το υπερφυσικό. Σε αυτήν είναι δυνατόν να εντάξουμε ορισμένα βιβλία του που απευθύνονται σε μικρότερους αναγνώστες: το παραμύθι πολιτικής φαντασίας Ποιος απήγαγε τον Αϊ- Βασίλη;[9], την οικολογική και πολιτική παραμυθιακή περιπέτεια Το μεγάλο ταξίδι της κινέζικης πάπιας[10] και τα χριστουγεννιάτικα διηγήματα της συλλογής Ο Αϊ- Βασίλης στο ραντάρ[11].
Η μυθοπλασία του οικείου, από την πλευρά της, αποδίδει κόσμους στους οποίους το υπερφυσικό είναι εκτός θέματος ή, εφόσον ανακύπτει, συνιστά πίστη και ισχυρισμό ανεπιβεβαίωτο των ηρώων. Άλλοτε πάλι, μολονότι συνιστά μια θεματική αξία, διαλύεται όμως ως κρίσιμη αφηγηματική (δηλαδή πραγματική) δύναμη καθώς αποδεικνύεται τυχαίο, όνειρο, παραίσθηση, απάτη ή τρέλα[12]. Με την ειδικότερη μορφή της μυθοπλασίας του οικείου μιας μελλοντικής πραγματικότητας, συνδέονται τα βιβλία του Παπαθεοδώρου Το μήνυμα[13], Χνότα στο τζάμι[14], Οι άρχοντες των σκουπιδιών, που εικάζουν την εξέλιξη του σύγχρονου πολιτισμού σε πλανητικό επίπεδο, κινούμενα στην περιοχή της πολιτικής φαντασίας, και μάλιστα της κριτικής δυστοπίας (Jameson, 2008 / 2005), ενώ με τη μυθοπλασία του οικείου μιας εναλλακτικής πραγματικότητας συνδέονται τα βιβλία Μια αστεία επιδημία[15] και Ιπτάμενες σελίδες[16]. Τέλος, στη μυθοπλασία του οικείου που παραπέμπει στην τρέχουσα πραγματικότητα εντάσσονται τα βιβλία του Σχολική παράσταση, Άλφα, Στη διαπασών και Οι εννέα καίσαρες.

Άλφα, όπως αλληγορία

Στο Άλφα[17] ένας έφηβος, ο Αλέξης, παλεύει να διαμορφώσει την ταυτότητά του, ξεκινώντας από μια δύσκολη σχέση με το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον του, που τα κρίνει μη αυθεντικά. Παρακινημένος από την παρέα του, παίρνει μέρος σε κατάληψη του Πολυτεχνείου. Εκεί νιώθει ξένος και προσπαθώντας να αποφύγει το Χάος της- την αντιλαμβάνεται ως «μια διαρκή κίνηση χωρίς κανένα σκοπό»[18] - ανακαλύπτει μιαν αίθουσα με πίνακες και αγάλματα, έργα των φοιτητών της Σχολής Καλών Τεχνών. Στην ησυχία αυτής της αίθουσας, ο Αλέξης θα αποκοιμηθεί και στον χώρο του ονείρου ένα από τα αγάλματα θα ζωντανέψει και θα λάβει το όνομα Αγάπη[19]. Μέσα από διαδοχικά όνειρα, η Αγάπη θα τον μυήσει σε νέα σχέση με το φιλικό και κοινωνικό περιβάλλον και τον εαυτό του. Κάποια στιγμή θα γνωρίσει το μοντέλο του αγάλματος, που όντως ονομάζεται Αγάπη, και την Άννα, τη φοιτήτρια που το έφτιαξε. Θα αναλάβει ο ίδιος την ευθύνη να το προστατέψει. Η κατάληψη ωστόσο θα λυθεί με καταστροφικό τρόπο για τα έργα των φοιτητών. Ο Αλέξης δεν κατορθώνει να σώσει από την πυρκαγιά που τα σαρώνει στο πέρασμά της, παρά το κεφάλι της Αγάπης· ένα σπασμένο κεφάλι, σαν υλική ένδειξη ότι τελικά δεν «υπήρχε χρόνος»[20], όπως ήλπισε προς στιγμήν ο νέος: «Ο Αλέξης έτρεξε προς την είσοδο της αίθουσας. Ευτυχώς, η φωτιά δεν είχε φτάσει ακόμα εκεί. Υπήρχε λοιπόν λίγος χρόνος. Λίγος χρόνος όμως για τι;» (σ. 136). Ο δοκιμασμένος και αλλαγμένος έφηβος, βγαίνοντας στο δρόμο κρατά το απομεινάρι του Πολυτεχνείου, παντελώς ακατάληπτο από την κυρίαρχη κουλτούρα που επενδύει στη συγκυριακή και ανιστορική εικόνα: «Οι κάμερες εστίασαν στο πρόσωπό του. Το αγόρι έκλαιγε. Όλη η Ελλάδα, όλος ο κόσμος το έβλεπε να κρατάει το κεφάλι του αγάλματος στα χέρια του και να κλαίει. Όλοι τον είδαν. Αλλά κανείς δεν κατάλαβε ότι δεν έκλαιγε από τα δακρυγόνα!» (σ. 138). Το Άλφα λοιπόν είναι μια αφήγηση ενηλικίωσης, προσωπικής αλλαγής, μέσα στην καρδιά σαρωτικών κοινωνικών αλλαγών[21].
Το Άλφα διαφέρει στην ατμόσφαιρα και τη σύνθεση από άλλα κείμενα του Παπαθεοδώρου, παρά το ότι και εδώ αναγνωρίζουμε τις θεματικές προτεραιότητές του και παρά τη συνάφεια της υπόθεσής του με άλλα δικά του, όπως είναι το μυθιστόρημα Στη Διαπασών. Προσέχουμε έτσι ότι η ατμόσφαιρά του αποδίδει τη συντριβή ενώπιον μιας κατά τα φαινόμενα ανεπανόρθωτης ιστορικής και πολιτικής ήττας και τον σπαραγμό για την κατίσχυση της μικροαστικής κουλτούρας: έγνοιες συνήθως εφήβων- όχι όλων και όχι μόνο αυτών, βέβαια· φανερώνει δηλαδή ένα ανθρωπολογικό υπόστρωμα που βρίσκει στη νεανική λογοτεχνία καταφύγιο και ορμητήριο, κατορθώνοντας στους κόλπους της να αποφύγει το στίγμα του μελό ή του απληροφόρητου ανθρωπισμού. Αυτό όμως, και τούτο έχει τη σημασία του, το Άλφα το κάνει αντιστεκόμενο στη διατεταγμένη αισιοδοξία που διεκδικεί, χωρίς να καθορίζει ασφαλώς, το πεδίο ιδίως της παιδικής, αλλά και της νεανικής λογοτεχνίας. Επιπλέον, και με αυτό περνάμε στο ζήτημα της σύνθεσης, το Άλφα αναπτύσσεται αφηγηματικά με κεντρική μονάδα τον χώρο. Ειδικότερα η διαδικασία της ενηλικίωσης διερευνάται με όρους ένθεσης χώρων (: θυλάκων μέσα σε θύλακες), της μεταξύ τους αλληλοδιείσδυσης και της υπονόμευσης των ορίων που τους διακρίνουν με καθαρό τρόπο. Έτσι, τα συμβάντα ενηλικίωσης βρίσκουν την έκφρασή τους σε ένα πλούσιο χωρικό μεταφορικό απόθεμα.
Εδώ όμως η ταυτότητα του έργου περιπλέκεται, καθώς σε έναν τέτοιο θύλακα εκτυλίσσονται κατά τα φαινόμενα θαυμαστά επεισόδια. Σε μια σειρά ονείρων που βλέπει ο νέος, ένα άγαλμα ζωντανεύει και τον καθοδηγεί σε μια περισσότερο λειτουργική σχέση με τον εαυτό του και τον κόσμο. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, στην αλυσίδα των κοσμικών, οικείων γεγονότων ενοφθαλμίζεται το θαυμαστό ως εμπειρία που αναθεωρεί την αλήθεια του κόσμου, όπως την περιγράφει το κοσμικό πνεύμα. Μήπως λοιπόν το Άλφα είναι βιβλίο με φόντο μόνο το ξεδίπλωμα μιας μυθοπλασίας του οικείου και προβεβλημένο πυρήνα τη μυθοπλασία του θαυμαστού[22]; Κι όμως, αυτό που εμφανίζεται ως υπερφυσική θεώρηση της πραγματικότητας είναι μια ειδική μορφή αφηγηματικής οικονομίας, η αλληγορική, ικανή να υπηρετήσει τόσο τη μυθοπλασία του οικείου όσο και εκείνες του θαυμαστού και της απορίας. Το Άλφα είναι μια αλληγορία ενηλικίωσης[23].
Η αλληγορία ως επιλογή αφηγηματικής οργάνωσης προσφέρει πλήθος δυνατοτήτων. Αίφνης την εστίαση σε έννοιες όπως η ενηλικίωση, θεωρημένες ως ανοικτές διαδικασίες[24], στη διαμόρφωση των οποίων συμβάλλουν πολλαπλοί παράγοντες συχνά σε αμφίβολη μεταξύ τους σχέση, χωρίς την απόπειρα εξαντλητικής ανάπτυξης και αναλυτικής έκθεσης της εν λόγω διαδικασίας ή των διαμορφωτικών παραγόντων[25]. Η αλληγορία, δηλαδή, θα επιλέξει καμπές, θα επιλέξει ορισμένες πτυχές ή παράγοντες των διαδικασιών με τις οποίες καταπιάνεται και, καθώς τούτα εμφανίζονται στο επίπεδο του λόγου ως ήδη πάντα αναπαραστάσεις σε εννοιολογικά μεταφορικά σχήματα και συλλήψεις, θα απορροφήσει αυτό το απόθεμα λόγου και θα το μεταστοιχειώσει λογοτεχνικά αφενός αποδίδοντάς το με αφηγηματικές ή εικονιστικές μορφές και αφετέρου ενσωματώνοντάς το σε μιαν ευρύτερη σύνθεση. Η μεταστοιχείωση ενός τέτοιου αποθέματος ενίοτε, κι αυτό ισχύει στο Άλφα, λαβαίνει κριτικό νόημα (επερωτά δηλαδή τα όρια ισχύος του) ενίοτε έχει παραδειγματικό χαρακτήρα (αναπαράγει την ισχύ του, δηλαδή, και την επιβεβαιώνει).
Η αλληγορία αποζημιώνει τη θυσία του αναλυτικού εύρους και του πάθους για θεματική εξάντληση, αποδίδοντας τη δύναμη συμπύκνωσης που διαθέτουν οι μεστές εικονιστικές μεταφορές και οι αισθητοποιημένες σε αφηγηματικά στοιχεία έννοιες ή σχήματα λόγου. Έτσι, π.χ. μεταφορές προσανατολισμού όπως το μέσα και το έξω και ο λαβύρινθος ή συνήθη νοητικά σχήματα όπως «η κατανόηση είναι επαφή» ή «το ζωντανό όνειρο» ή «η αλήθεια του ονείρου» παίρνουν στο Άλφα τη σάρκα και τα οστά μιας πυγμαλιωνικής αφήγησης[26] στο πλαίσιο οδηγητικών ονείρων[27]. Αυτά ακριβώς, οι ενσαρκωμένες δηλαδή μεταφορές και οι έννοιες και σχήματα λόγου που ανερυθρίαστα δρουν ως αφηγηματικές μονάδες, ενδέχεται να παρανοηθούν ως κλίση προς το υπερφυσικό, το μαγικό. Κάτι τέτοιο δεν ισχύει καθώς η αλληγορία, ως τέχνη ονοματική και ρηματική συνάμα, αν και εργάζεται με γεγονότα και δρώντες χαρακτήρες, αν και είναι εξ ορισμού, αλλά μόνον τόσο όσο το χρειάζεται, αφηγηματική, ανοίγεται επίσης προς την κατανοητική αρχή της ποίησης. Κατά την αντίληψή μας, το Άλφα είναι μια μυθοπλασία του οικείου η οποία με αφηγηματικά μέσα χωρικής κλίμακας αποδίδει μιαν ανοικτή, χρονικής κλίμακας, ανθρωπολογική διαδικασία: την ενηλικίωση.
Από τις υπόλοιπες ειδολογικές συναρτήσεις του Άλφα, το καθοδηγητικό όνειρο και η πυγμαλιωνική αφήγηση εξυπηρετούν ακριβώς αλληγορικούς στόχους- προωθούν, για παράδειγμα, την ανάγκη για εξοικονόμηση αφηγηματικής ύλης. Ορισμένες δυστοπικές πτυχές του βιβλίου μάς προσανατολίζουν στην κατεύθυνση της πολιτικής μυθοπλασίας, υποδεικνύοντας σπέρματα μιας ενδεχόμενης μελλοντικής πραγματικότητας στην καρδιά της τρέχουσας και συγχρόνως αξιοποιούν τον μυθοπλαστικό θησαυρό του κατά τον Bakhtin (1984 / 1979) διπλού, προσωπικού και ιστορικού, οράματος μεταβολής και μετάβασης των μυθιστορημάτων διαμόρφωσης. Έτσι, το Άλφα από θεματική άποψη διερευνά τα σημασιολογικά πεδία της ταυτότητας (ως αλληγορία ενηλικίωσης) της τέχνης (ως πυγμαλιωνική αφήγηση) και της εξουσίας (ως πολιτική μυθοπλασία με σπέρματα δυστοπίας).
Το σύνηθες στην παιδική και νεανική λογοτεχνία είδος με το οποίο συναρτάται πιο στενά το Άλφα είναι οι αλληγορίες ενηλικίωσης[28]. Οι κόσμοι στους οποίους διαδραματίζονται οι αλληγορίες ενηλικίωσης κατοικούνται από ορισμένους τουλάχιστον προσωποποιημένους φορείς δράσης και τούτο ισχύει στην περίπτωση της Αγάπης, κεντρικού χαρακτήρα στο βιβλίο, με διπλό τρόπο: είναι αφενός άγαλμα που μέσα από το επιθυμητικό βλέμμα του ήρωα ζωντανεύει[29] και αφετέρου ενσαρκώνει την αφηρημένη έννοια της αγάπης. Με τις αλληγορίες ενηλικίωσης σχετίζονται κείμενα που διερευνούν αφηγηματικά τις σημασιολογικές προεκτάσεις και τη συμβολική μνήμη εννοιών συναρτημένων με το «τι είναι και πώς γίνεται να εγκαταλείπεις την εστία».
Στο Άλφα η απόσπαση από την εστία επενδύεται στην κυριολεκτική εφαρμογή μεταφορών χώρου, κίνησης και προσανατολισμού. Θα ήταν ενδιαφέρον να επιχειρήσουμε να αποδώσουμε τις καμπές στην εξέλιξη της ιστορίας, αντιστοιχώντας σε έναν αφηγηματικό χάρτη τις μετατοπίσεις των ηρώων στους διάφορους χώρους και απεικονίζοντας τη σχέση των χώρων αυτών μεταξύ τους- κυρίως για τα αδιέξοδα που θα αποκάλυπτε μια τέτοια απόπειρα στην περίπτωση του Άλφα- και ενθυμούμενοι ότι οι χώροι και οι μεταξύ τους σχέσεις στο βιβλίο συνιστούν όχι μόνο σκηνικά, αλλά συνοψίζουν μεταφορικά την ουσία της δράσης: οι δρόμοι με τη διαδήλωση, ο περίβολος του Πολυτεχνείου, τα κτίρια, το απομονωμένο καμαράκι της παρέας, το αίθριο, η αίθουσα με τα έργα των φοιτητών της σχολής Καλών Τεχνών, το αμφιθέατρο, ο χώρος του ονείρου με το ζωντανεμένο άγαλμα και ο χώρος της τηλεοπτικής εικόνας[30]. Κι αυτές οι μετατοπίσεις, οι διαδρομές του ήρωα και της ίδιας της αφήγησης, βυθομετρούν κριτικά μια σειρά ομόλογων ειρωνικών σχέσεων: οι πολύβουες αίθουσες του Πολυτεχνείου αποκαλύπτονται εκθετήρια ρόλων που καθηλώνουν το πρόσωπο σε αναγνώσιμες και ελέγξιμες ατομικότητες· η μοναχική, ήσυχη αίθουσα των αγαλμάτων και τα όνειρα βγάζουν τον Αλέξη στην πόλη και τον συμφιλιώνουν με την ιστορία και με τους συνομηλίκους του· ο κατ’ επίφαση ιστορικός χώρος του δημόσιου στίβου κυοφορεί την απομόνωση, την αν-ιστορική επανάληψη και την πραγμοποίηση των προσώπων.
Ο Αλέξης παλεύει να "κατασκευάσει" τον εαυτό του, όπως ήδη αναφέρθηκε, ξεκινώντας από μια δύσκολη σχέση με το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον του. Είναι σημαντικό ωστόσο αν πρόκειται να προσδιορίσουμε ακριβέστερα τον τύπο αλληγορίας ενηλικίωσης στον οποίο αποβλέπει το Άλφα να επισημάνουμε ότι ο Αλέξης εμφανίζεται εξαρχής ανέστιος και ως προς την τυπική εστία ενός παιδιού (το οικογενειακό περιβάλλον) και ως προς τη σύνδεση με τους ομότιμούς του, τους άλλους νέους[31]. Η αντίληψη του εαυτού ως ανέστιου ασφαλώς συνδέεται με ψυχικό πόνο: «Ο Αλέξης ένιωθε ξένος, φοβερά ξένος και τρομακτικά μόνος μέσα σ’ αυτή την οικογένεια» (σ. 21)[32]. Συνδέεται όμως και με ένα ανταποδοτικό, σε ό,τι αφορά στην ενηλικίωση, αίσθημα ενεργητικής διαφοροποίησης. Ο νέος, για παράδειγμα, έχει ήδη αναπτύξει μια δική του γλώσσα πριν από την εποχή που διαδραματίζονται τα γεγονότα της αφήγησης, ως μορφή της απόσπασής του και από τη δοτή ταυτότητα του "επαναστάτη χωρίς αιτία" ή του "κακού παιδιού", που επίσης την αισθάνεται ως ξένη, και από το παθολογικό οικογενειακό του περιβάλλον:

«Θα γίνει μεγάλη φάση με τους μπάτσους». Ο Αλέξης δε χρησιμοποιούσε ποτέ αυτές τις εκφράσεις. Δεν του άρεσαν, τις έβρισκε πολύ ψεύτικες και υποκριτικές. (13) […] Ίσως κατά βάθος αυτό προσπαθούσε ν’ αποφύγει ο Αλέξης όταν αρνιόταν να βρίσει ή να πει κακές κουβέντες: να μοιάσει στον πατέρα του. Γι’ αυτό είχε υιοθετήσει ένα δικό του λεξιλόγιο, παράξενο ίσως για κάποιον συνομήλικό του, απαλλαγμένο από όλες αυτές τις βρισιές» (20)

Ας πούμε προκαταβολικά ότι η ενηλικίωση του νέου συμβαδίζει με τον εναγκαλισμό αυτής της ανέστιας ύπαρξης, της ετερότητας ως της μόνης ταυτότητας αλλά και, σταδιακά, ως ύστατης κοινότητας και συνάντησης με τους άλλους. Η κύρια περιπέτεια στο Άλφα εμφανίζεται συνεπώς ως τμήμα μιας ήδη ξεκινημένης διαδικασίας που μάλιστα δεν ολοκληρώνεται με το τέλος της περιπέτειας αυτής: το Άλφα εξιστορεί μια περιπέτεια- επεισόδιο ενηλικίωσης και όχι μια κλειστή διαδικασία[33].
Η περιπέτεια- επεισόδιο αρχίζει όταν ο Αλέξης και η παρέα του έχουν την ιδέα να πάρουν μέρος στην κατάληψη του Πολυτεχνείου, πιστεύοντας ότι κάτι τέτοιο θα τους εισαγάγει σε έναν χώρο που θα εμπλουτίσει την ωραία, όπως τη θυμούνται, εμπειρία των σχολικών καταλήψεων· έναν χώρο κοινωνικά κεντρικό (: η καρδιά των γεγονότων), ιδανικής συλλογικότητας, με τη σφραγίδα και την έκφραση της δικής τους γενιάς (: ο δικός τους χώρος και χρόνος):

Το ζητούμενο ήταν λοιπόν να βρεθούν και οι τέσσερις φίλοι στην καρδιά αυτών των γεγονότων. […] Έπειτα από κάποια ώρα, που ο περισσότερος κόσμος θα είχε προχωρήσει, όσοι θα έμεναν στο τέλος θα είχαν όλο το χώρο και το χρόνο δικό τους για να δημιουργήσουν μια μικροταραχή. […] Φαντάζονταν κάποια μικροταραχή στην αρχή και ότι μετά θα κλείνονταν στο χώρο του Πολυτεχνείου- το δικό τους χώρο πλέον- όπου θα γνώριζαν πολλά άλλα άτομα, θα συζητούσαν, μπορεί να τραγουδούσαν κάποιες στιγμές, αλλά σίγουρα θα τα περνούσαν ωραία. (σ. 15)

Η πραγματικότητα, όμως, αποδεικνύεται διαφορετική- εξαρχής για τον Αλέξη και στην πορεία για τους υπόλοιπους. Όχι μόνον ο χώρος του Πολυτεχνείου εντείνει στον νέο το αίσθημα του ξένου αλλά του γεννά και την εντύπωση εγκλωβισμού:

Τα κτήρια ήταν πολλά, οι όροφοι, οι διάδρομοι και οι αίθουσες ακόμα περισσότερα. Όλα αυτά δημιουργούσαν ένα δαιδαλώδες σύμπλεγμα και η άγνοια του χώρου δυσκόλευε ακόμα περισσότερο τα πράγματα. […] Ο Αλέξης ήξερε ότι εκείνη τη στιγμή ήταν κι αυτός- έστω και άθελά του- εισβολέας, ένας παρείσακτος που βρέθηκε σε ξένο χώρο, ίσως εχθρικό. […] Ήταν σαν το ποντίκι μέσα στη φάκα. (σ. 10, 11).

Έτσι η παρέα, προκειμένου να αποκτήσει κάποιον έλεγχο σε αυτόν το χώρο- ταυτότητα δοκιμάζει να κινηθεί αλλού μέσα στην κατάληψη, αυτόνομα όπως πιστεύουν. Οι φίλοι του νέου υποδεικνύουν στην πραγματικότητα μια κάμαρα απομόνωσής τους ακριβώς από τη συλλογικότητα στην οποία αρχικά προσέβλεπαν. Εκεί παλινδρομούν στο μικροαστικό κοινωνικό βασίλειο, με την τηλεόραση, το ψυγείο και την ησυχία της ιδιώτευσης:

Άνοιξαν μια πόρτα, και μετά μια δεύτερη, και μια τρίτη- όλες παραβιασμένες- και βρέθηκαν σ’ ένα μικρό καμαράκι. […] Φοβερό, ε; συμπλήρωσε ο Κώστας. Εδώ θα τη βγάλουμε. Και όπως είπαμε, τσιμουδιά στους άλλους. Κυρίως για το ψυγείο και την τηλεόραση. Θα έρθουν εδώ και θα μας τα φάνε όλα. Άσε που δε θα 'χουμε την ησυχία μας (σ. 28).

Το «μικρό καμαράκι» καταντά θύλακας του "ιδιωτικού" στην καρδιά του υποτιθέμενα αντι-εξουσιαστικού "δημόσιου" χώρου της κατάληψης (που κι αυτός απατηλά εμφανίζεται ως ένα αυτόνομο "έξω" από τον μικροαστικό ιδιωτικό χώρο) και σε αυτόν θα επιχειρήσουν να καθηλώσουν και τον Αλέξη, ιδίως ο στενότερος από τους φίλους, ο Μάριος, όταν θα διακρίνουν στη δράση του τάσεις απόσπασης. Γιατί η παρέα στο οριακό αυτό σημείο της ιστορίας παίζει τον ρόλο του αντίμαχου του ήρωα, καθώς ασκεί τη διάχυτη κοινωνικά ελεγκτική δύναμη αδράνειας που υπενθυμίζει στους πλανημένους το αποδεκτό κοινωνικά πεδίο κίνησης των "διαφωνούντων"[34]: αν το "δημόσιο" δεν ικανοποιεί, ο μόνος δρόμος που αποδέχεται ο κοινός λόγος είναι το "ιδιωτικό".
Ο Αλέξης από την πλευρά του θα διαφοροποιηθεί ενεργητικά από την παρέα[35], θα εξερευνήσει άλλους τόπους μέσα στην κατάληψη και θα οδηγηθεί σε έναν χώρο που φαινομενικά μοιάζει ακόμη πιο ιδιωτικός από το μικρό καμαράκι, σχεδόν ατομικιστικός: μονήρης, απόγειο του οικείου / σωματικού, εφόσον η πρόσβαση σε αυτόν περνά καταρχάς από τις αισθήσεις και την επιθυμία, ορίζεται από την έννοια του πλαισίου και την αποστασιοποίηση από τον κοινωνικό χώρο και την ιστορία. Θα ανακαλύψει την αίθουσα των θαυμάτων και των ονείρων:

Βρισκόταν σε μια αίθουσα με πίνακες, αγάλματα και άλλα γλυπτά. Δεν μπορούσε να διακρίνει λεπτομέρειες, αλλά ένιωθε το γαλακτώδες λευκό του μαρμάρου και του γύψου να του χαϊδεύει τα μάτια, τα πλαίσια των πινάκων να καθοδηγούν αυστηρά τη ματιά του. […] Ο Αλέξης ήθελε να τα δει όλα αυτά ένα προς ένα, να νιώσει τι ήθελαν να του πουν, να αισθανθεί την ηρεμία που μπορούσαν να του προσφέρουν. Προς στιγμήν είχε ξεχάσει τις φωτιές, τα δακρυγόνα, τις σειρήνες, τους αστυνομικούς, τις σπασμένες καρέκλες, τις πέτρες και τα μαντίλια στα πρόσωπα. Ήθελε να ταξιδέψει στις θάλασσες όπου ταξίδευαν τα πλοία που εικονίζονταν στο μουσαμά. Ήθελε να χαϊδέψει τις λείες καμπύλες των αγαλμάτων. Ένιωθε ότι βρισκόταν σ’ ένα χώρο δημιουργίας, ένα χώρο ιερό. (σ. 34-35) […] Το λιγοστό φως του δρόμου και της σελήνης, το οποίο τρύπωνε από τους φεγγίτες, έκανε ακόμα πιο μυστηριώδη την υπόσταση αυτών των έργων, αποκρύπτοντας τις λεπτομέρειές τους. Ο Αλέξης ήθελε να ξαναγυρίσει σ’ εκείνη την αίθουσα. Ήθελε ν’ αγγίξει το μουσαμά, ν’ αφήσει τα δάχτυλά του να κυλήσουν στις λείες καμπύλες επιφάνειες του γύψου, να νιώσει αυτό που δεν μπορούσε να δει. […] (σ. 38-39). Ο Αλέξης δεν είχε να πάει κάπου συγκεκριμένα, να βρει κάποιον. […] Υπήρχε μια διαρκής κίνηση χωρίς κανένα σκοπό. […] (40). Τα βήματά του κατευθύνονταν αυτόματα θαρρεί κανείς, σχεδόν από μόνα τους. Δεν ήταν δύσκολο να βρει πού βρισκόταν η αίθουσα. Ο Αλέξης είχε καλό προσανατολισμό. (41) Απ’ την άλλη όμως ήταν σίγουρος ότι αν έμπαινε σ’ εκείνη την αίθουσα, θα έβρισκε πραγματική ασφάλεια. Και ο ίδιος δεν μπορούσε να εξηγήσει από πού πήγαζε αυτή του η βεβαιότητα. Μήπως επειδή είχε ξαναπάει κι ο χώρος του ήταν σχετικά οικείος; […] όταν έφτασε στην αίθουσα με τα γλυπτά και έγειρε λίγο πίσω του την πόρτα […] αισθάνθηκε μεγάλη ανακούφιση και άφησε να του ξεφύγει ένας βαθύς αναστεναγμός. Επιτέλους, ψιθύρισε στον εαυτό του. Τώρα όλες οι φωνές απ’ έξω του φαίνονταν πολύ μακρινές. Ένιωθε ότι, μόνος του, είχε βρει την παρέα που επιζητούσε. (σ. 41-42)

Η αφήγηση ισορροπεί στην κόψη του ξυραφιού. Διακινδυνεύει την εκτροπή στον ατομικισμό, στην υιοθέτηση μιας ουσιολογικής αντίληψης ταυτότητας και στο μυστικισμό, αφού η απόσπαση από την εστία φαίνεται εδώ να εξαντλείται σε μιαν εσωτερική εμπειρία και να κορυφώνεται με τη διάβαση σε έναν εναλλακτικό, απολύτως ένδον κόσμο, τον ονειρικό. Η τελευταία δε περίοδος του εκτενούς αποσπάσματος που παρατέθηκε- «ένιωθε ότι, μόνος του, είχε βρει την παρέα που επιζητούσε»- αποτελεί εξαιρετικό παράδειγμα μιας τάσης του Παπαθεοδώρου στην υφολογική και σημασιολογική αμφισημία, την όμορη της ειρωνείας, και την οποία ξαναβρίσκουμε στους πρόσφατους Άρχοντες των σκουπιδιών.
Τα επεισόδια των ονειρικών πυγμαλιωνικών αφηγήσεων αναπτύσσονται μέσα από μια σειρά σημασιολογικά κρίσιμες, ομόλογες μεταξύ τους, αντιθέσεις που κριτικά διερευνά το Άλφα: μέσα- έξω, κλειστό- ανοικτό, πλαίσιο- ορίζοντας, οικείο- ανοίκειο, ονειροπολικό- ιστορικό, ιδιωτικό- δημόσιο, μονήρες- συλλογικό, βιολογικό- πολιτισμικό και στο συγκεκριμένο σημείο της εξέλιξής του ο Αλέξης (εκείνος που διώχνει τους ανθρώπους), προκρίνει ανεπιφύλακτα, στη γραμμή μιας ορισμένης παράδοσης του Bildungsroman[36], το ιδιωτικό, το μέσα, το κλειστό, το πλαίσιο, το ονειροπολικό, το βιολογικό και το μονήρες. Άραγε η σχετική ωριμότητα που υπονοεί το Άλφα περνάει μέσα από την απόρριψη της ιστορίας χάριν μιας, καθησυχαστικά εννοημένης ως αν-ιστορικής, καλλιτεχνικής ονειροπόλησης, μέσα από την απόρριψη του δημόσιου χάριν του αριστοκρατικού ιδιωτικού και του συλλογικού χάριν της φαντασιώδους αυτοτέλειας της μοναξιάς;
Κάτι τέτοιο δεν ισχύει- αλλά ούτε και το αντίθετο. Η επεξεργασία του πεδίου της ταυτότητας στο Άλφα είναι αρκετά πιο σύνθεση από αυτή την οποία μπορεί να διακρίνει μια ψευδο-διαλεκτική ανάλυση καθαρών αντιθέσεων[37]. Η αφηγηματική ανάπτυξη υπονομεύει τη λογική των στεγανών ανάμεσα στα μέλη του επίμαχων αντιθετικών ζευγών, διαμορφώνοντας εναλλακτικούς χώρους και διαδρομές, πέραν των τυπικών αντιθέσεων βάσει των οποίων πορεύεται ο κοινός λόγος. Με τη χαρακτηριστική ικανότητα της αφήγησης του Παπαθεοδώρου να αποδομεί πάγιες κατηγοριακές και εννοιολογικές διακρίσεις, πολύ σύντομα ο ένδον χώρος, ο κατεξοχήν θύλακας του ιδιωτικού, θα αποδώσει την άλλη του όψη: η Αγάπη θα στρέψει τον Αλέξη προς τους άλλους, το μέσα θα αποκαλυφθεί ήδη πάντα έξω, το ιδιωτικό κατοικημένο από το συλλογικό και το ονειρικό ριζωμένο στο ιστορικό.
Έτσι, στα συμφραζόμενα του Άλφα, το αυστηρό πλαίσιο είναι δυνατόν να κυοφορεί τον ανοικτό ορίζοντα του ταξιδιού[38]· το οικείο να είναι συνένοχο με το απόκοσμο[39]· το πολιτισμικό και το κοινωνικό να είναι ανώτερες μορφές του υλικού και του βιολογικού[40] ο μοναχικός χώρος να εμπεριέχει την Αγάπη και τους άλλους[41], το "μέσα" του ονείρου να είναι παράκαμψη προς την πόλη[42], η πυγμαλιωνική ονειροπλασία να τροφοδοτεί την πολιτική ονειροπλασία[43]. Σταδιακά άλλωστε ο ήρωας οδηγείται σε μια σχετική συνειδητοποίηση του σύνθετου καθεστώτος της ύπαρξης που υπερβαίνει τον σχηματικό δυισμό[44] κι αυτή του τη νέα "σοφία" την αποδίδει ποικιλοτρόπως προς πάσα κατεύθυνση, ξεπερνώντας πχ. τον πειρασμό μιας σχέσης ιδιοκτήτη της εμπειρίας της Αγάπης[45], ερμηνεύοντας με κριτικούς όρους τη θέση της παρέας στους χώρους της κατάληψης[46] ή υπερβαίνοντας την επένδυση του κλειστού με την αξία της ασφάλειας και προσφέροντας τον εαυτό του στην ευθύνη των άλλων[47]. Το Άλφα κάθε άλλο παρά συλλαμβάνει τελεολογικά, ως ξεδίπλωμα μιας λανθάνουσας φύσης, την ενηλικίωση. Λοιπόν, η εμπειρία του Πολυτεχνείου και της αίθουσας των θαυμάτων και του ονείρου εμπλουτίζει την ανέστια συνθήκη του Αλέξη στο βαθμό που τον βοηθά να αποσπαστεί από τον κοινό λόγο, με τις έννοιες της κοινής γλώσσας, της κοινής αιτιώδους ερμηνείας και της κοινής λογικής.
Ολοκληρώνοντας, αξίζει να επισημανθεί ότι οι δυστοπικές συναρτήσεις του Άλφα, με την τοποθέτησή τους στο φόντο της μυθοπλασίας, υπογραμμίζουν τρόπον τινά τη διαφοροποίησή από τα άλλα έργα του Παπαθεοδώρου όπου αποτελούν κατεξοχήν προβεβλημένα στοιχεία. Θα μπορούσε βέβαια να παρατηρηθεί ότι δεδομένα όπως η χειραγώγηση των μαζών, τα υποκινούμενα επεισόδια, ο αλλοτριωτικός ρόλος των μέσων ενημέρωσης και η πραγματικότητα ως αναπαράσταση, οι στημένες, εκτονωτικές και ελεγχόμενες από τους μηχανισμούς της εξουσίας συγκρούσεις που διακρίνουμε στην σκηνή του Άλφα αιτιολογούνται από την αναφορά της μυθοπλασίας στην τρέχουσα πραγματικότητα. Μια τέτοια εξήγηση θα παρέκαμπτε όμως το μείζον ενδιαφέρον του συγγραφέα για τη δυστοπία ενώ, ανεπίγνωστα, θα επανασυνδεόταν με το είδος από άλλον δρόμο, καθώς η ιδέα ότι τα σπέρματα του εφιάλτη ενυπάρχουν στον παρόν και η δυστοπία διαμορφώνεται τώρα είναι ακριβώς νερό στον μύλο του ιδεολογικού της υποστρώματος.
Πράγματι, αν αρκετά άλλα βιβλία του Παπαθεοδώρου είναι ιστορίες δυστοπικών κόσμων με τους νέους να επέχουν ρόλο μαρτύρων και επαναστατών στο πλαίσιό τους, το Άλφα είναι αλληγορία ενηλικίωσης ενός νέου σε έναν κόσμο που ετοιμάζεται να γίνει εφιάλτης, δυστοπία[48], και από αυτή την άποψη πόρρω απέχει από τις προτεραιότητες των κλασικών Bildungsroman που αποφεύγουν την ιστορική καμπή, το τραγικό, την ώρα της κρίσης και οτιδήποτε θέτει σε διακινδύνευση την ισορροπία του εγώ (Moretti, 2000 / 1979, σ. 12). Αντίθετα, η κατάλυση της ψευδαίσθησης του Αλέξη ότι «υπάρχει ακόμη χρόνος» και η ζοφερή κατάληξη της αλληγορίας της Αγάπης (το σπασμένο κεφάλι του αγάλματος το οποίο μένει να θρηνεί ο νέος) επιτρέπει να αποκαλέσουμε το φόντο του κόσμου του Άλφα ως δυστοπικό προοίμιο, μια αλληγορία ενηλικίωσης που «δεν εντοπίζει τον άνθρωπο στο εσωτερικό μιας εποχής, αλλά στα σύνορα δύο εποχών, σε έναν χώρο μεταβατικό» (Bakhtin, 1984 / 1979, 230), μια εισαγωγή στη δυστοπία, όπως αυτή αίφνης στην οποία ζει ένας άλλος Αλέξης, ο Άλεκ στα Χνότα στο τζάμι. Αλλά η δυστοπία στο έργο του Παπαθεοδώρου είναι ένα άλλο, μεγάλο, κεφάλαιο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Bakhtin, 1984 / 1979
Mikhail M. Bakhtin, «Pour une typologie historique du roman», Esthétique de la création verbale, μετ. A. Aucouturier, προλ. T. Todorov, Παρίσι, Gallimard, 1984 (α’ ρωσ. έκδ. 1979), 213- 261.

Στεργιόπουλος, Δαλδάκης, Χατζηνικολάου, Πανώριος, 2009
Αλέξανδρος Στεργιόπουλος, Δημήτρης Δαλδάκης, Ανδρέας Χατζηνικολάου, Μάκης Πανώριος, «Ερωτήσεις για την κλοπή της αστραπής και για τον κλέφτη μάγο. Βιβλία για παιδιά που ψάχνουν», εφημ. Ελευθεροτυπία (Παρασκευή 11 Δεκεμβρίου 2009).

Ζερβού, 2007
Αλεξάνδρα Ζερβού, «Ευγένιος ο παρωδός, της εποχής μας κληρωτός, ή οι περιπέτειες των λέξεων και των κειμένων», Κείμενα 6 (Σεπτέμβριος 2007), 1- 26.

Jameson, 2008 / 2005
Fredric Jameson, Οι αρχαιολογίες του μέλλοντος. Η επιθυμία που λέγεται ουτοπία και άλλες επιστημονικές φαντασίες, Αθήνα, Τόπος, 2008 (α’ έκδ. 2005).

Καρατάσου, 2010α
Κατερίνα Καρατάσου, «Αλληγορίες ενηλικίωσης. Η αξιοποίηση των ειδών στη λογοτεχνική εκπαίδευση». Πρακτικά του συνεδρίου «Η διδασκαλία της ελληνικής ως πρώτης (ή ως δεύτερης) γλώσσας», επιμ. Κ. Ντίνας, Ά. Χατζηπαναγιωτίδη, Ά. Βακάλη, Τ. Κωτόπουλος, & Α. Στάμου, 2010.

Καρατάσου, 2010β
Κατερίνα Καρατάσου, «Αλληγορίες ενηλικίωσης. Μορφολογική και ερμηνευτική προσέγγιση». Υπό δημοσίευση στα πρακτικά του συνεδρίου «Προσδιορίζοντας την ελληνική παιδική- νεανική λογοτεχνία: Ζητήματα ιστορίας και κριτικής», Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας (15- 17 Οκτωβρίου 2010, Φλώρινα).

Miller, 1990
J. Hillis Miller, Versions of Pygmalion, Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press, 1990.

Moretti, 2000 / 1987
Franco Moretti, The Way of the World: The Bildungsroman in European Culture, μτφρ.. Albert Sbragia, London & New York, Verso, 2000 (α’ έκδ. αγγλ.1987).

Nodelman, 2008
Perry Nodelman, The Hidden Adult. Defining Children’s Literature, Baltimore, The John Hopkins University Press, 2008.

Preisendanz, 1990 / 1970
Wolfgang Preisendanz, «Το πρόβλημα της πραγματικότητας στη λογοτεχνία»[= 1968]: Ρομαντισμός, ρεαλισμός, μοντερνισμός. Σκιαγράφηση μιας εξελικτικής πορείας, Άννα Χρυσογέλου- Κατσή, Αθήνα, Καρδαμίτσας, 1990 (α’ έκδ. γερμ. 1970), 79-118, 127-130.

Quilligan, 1992 / 1979
Maureen Quilligan, The Language of Allegory. Defining the Genre, Ithaca and London, Cornell University Press, 1992 (α’ αγγλ. 1979).

Suleiman, 1983
Susan Rubin Suleiman, Authoritarian Fictions. The Ideological Novel as a Literary Genre, New York, Columbia University Press, 1983.

Suvin 1979
Darko Suvin, Metamorphoses of Science Fiction. On the Poetics and History of a Literary Genre, New Haven & London, Yale University Press, 1979.

Tοντόροφ, 1991 / 1968
Tσβετάν Tοντόροφ, Εισαγωγή στη φανταστική λογοτεχνία, μετ. Αριστέα Παρίση, Αθήνα, Οδυσσέας, 1991, (α’ έκδ. 1968).

Zgorzelski, 1984
Andrzej Zgorzelski, «On Differentiating Fantastic Fiction: Some Supragenological Distinctions in Literature», Poetics Today 5:2 (1984) 299-307.

[1] Βασίλης Παπαθεοδώρου, Σχολική παράσταση, Αθήνα, Εστία, 2000.

[2] Βασίλης Παπαθεοδώρου, Οι άρχοντες των σκουπιδιών, Αθήνα, Καστανιώτης, 2012.

[3] Βασίλης Παπαθεοδώρου, Άλφα, Αθήνα, Καστανιώτης, 2009.

[4] Βασίλης Παπαθεοδώρου, Στη διαπασών, Αθήνα, Καστανιώτης, 2009.

[5] Βασίλης Παπαθεοδώρου, Οι εννέα καίσαρες, Αθήνα, Καστανιώτης, 2004.

[6] Εάν αποσύρουμε την ιστορική βάση από τη χρήση του όρου, δηλαδή την πεποίθηση περί αντικειμενικής πραγματικότητας- και ό,τι αυτή συνεπάγεται ως προς τη δυνατότητά μας να την αναπαραστήσουμε πιστά (: πλήρως και ακριβώς)-, χάνει τη γραμματολογική και περιγραφική αξία του. Για μια συνεκτική κριτική της χαλαρής χρήσης του όρου «ρεαλισμός», βλ. στα ελληνικά Preisedanz (1990 / 1970).

[7] Αναθεωρείται με το σχήμα αυτό παλαιότερη, ενδιαφέρουσα, πρόταση του Zgorzelski (1984) για ένα σύστημα μυθοπλαστικών "υπεργενών" που παρουσιάζει ωστόσο ορισμένες αδυναμίες, με κυριότερη τη θέσπιση των κατηγοριών του συστήματος με ετερογενή κριτήρια, κάτι που οδηγεί σε ασύμμετρες σχέσεις ανάμεσα στις κατηγορίες.

[8] Αποκλειστικό κριτήριο συσχετισμού ενός ορισμένου κειμένου με τις τρεις μυθοπλαστικές τάξεις είναι το μοντέλο περιγραφής και κατανόησης του κόσμου στο οποίο παραπέμπει: το κοσμικό / επιστημονικό μοντέλο, το υπερφυσικό / μαγικό και το ειρωνικό / της απορίας. Κείμενα που εμπίπτουν σε είδη όπως η επιστημονική φαντασία, η ουτοπία, η δυστοπία κ.ά., στο βαθμό που εκφράζουν αμιγώς το κοσμικό / επιστημονικό μοντέλο, διακρίνονται από τα κείμενα που ανήκουν στη φαντασία (fantasy), τις μαγικές αφηγήσεις κ.ά. και που στο σύστημά μας εντάσσονται στην τάξη της μυθοπλασίας του θαυμαστού. Βλ. σχετικά την έμφαση που δίδεται στη διάκριση (Todorov, 1991 / 1968) ή και αντιπαράθεση (Suvin, 1979, Jameson, 2008 / 2005) του φανταστικού (με την έννοια του Todorov) και της μυθοπλασίας του θαυμαστού από την επιστημονική φαντασία, το οργανικό θαυμαστό, την ουτοπία και άλλα συναφή είδη, ακριβώς στη βάση του σεβασμού που τα τελευταία επιδεικνύουν προς την ορθολογική σκέψη και την επιστημονική κατανόηση του κόσμου.

[9] Βασίλης Παπαθεοδώρου, Ποιος απήγαγε τον Αϊ- Βασίλη;, εικον. Χρ. Δήμος, Αθήνα, Καστανιώτης, 2007.

[10] Βασίλης Παπαθεοδώρου, Το μεγάλο ταξίδι της κινέζικης πάπιας, εικον. Π. Μπουλούμπασης, Αθήνα, Καστανιώτης, 2008.

[11] Βασίλης Παπαθεοδώρου, Ο Αϊ- Βασίλης στο ραντάρ, Αθήνα, Καστανιώτης, 2011.

[12] Για τούτες τις μορφές διάλυσης της εντύπωσης του υπερφυσικού, βλ. Todorov, 1991 / 1968, σ. 58. Στη μυθοπλασία της απορίας ο αναγνώστης αδυνατεί να αποφασίσει κατά πόσον τα διαδραματιζόμενα στον κόσμο της μυθοπλασία συνιστούν εκδηλώσεις του υπερφυσικού ή εξηγούνται βάσει του κοσμικού μοντέλου περιγραφής και κατανόησης του κόσμου.

[13] Βασίλης Παπαθεοδώρου, Το μήνυμα, εικον. Σπ. Γούσης, Αθήνα, Καστανιώτης, 2001.

[14] Βασίλης Παπαθεοδώρου, Χνότα στο τζάμι, Αθήνα, Κέδρος, 2007.

[15] Βασίλης Παπαθεοδώρου, Μια αστεία επιδημία, εικον. Π. Μπουλούμπασης, Αθήνα, Καστανιώτης, 2010.

[16] Βασίλης Παπαθεοδώρου, Ιπτάμενες σελίδες, εικον. Π. Μπουλούμπασης, Αθήνα, Καστανιώτης, 2011.

[17] Βραβείο 1996 για πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς, από τη «Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά».

[18] Βασίλης Παπαθεοδώρου, Άλφα, Αθήνα, Καστανιώτης, 2009, σ. 40. Στο εξής οι αναφορές σε αυτή την έκδοση γίνονται στο κυρίως κείμενο, με απλή αναφορά σελίδας.

[19] Μια πληρέστερη συζήτηση του αλληγορικού εκτοπίσματος της εμπειρίας του Αλέξη θα έπρεπε να λάβει υπόψη την αφηγηματική ενσάρκωση του γόνιμου Χάους, τη δημιουργική παρεμβολή της Αγάπης και τον Αλέξη ως ανθρώπινο «Κόσμο που γίνεται» και ποθεί να είναι με τη σειρά του Αρχιτέκτονας.

[20] Η αίσθηση του επείγοντος και της επικείμενης καταστροφής, η αφηγηματική απόδοση του «δεν υπάρχει χρόνος», είναι σταθερό στοιχείο της μυθοπλαστικής ατμόσφαιρας του Παπαθεοδώρου, ιδίως σε βιβλία του που συνδέονται με το είδος της δυστοπίας.

[21] Βλ. συναφώς την προβληματική του Bakhtin (1984 /1979) για το διπλό πεδίο ισχύος της λειτουργίας της μεταβολής και μετάβασης που χαρακτηρίζει το μυθιστόρημα διαμόρφωσης, αφενός στο πλαίσιο της προσωπικής ενηλικίωσης και αφετέρου στο πλαίσιο της κοινωνικής δυναμικής και εξέλιξης, και τις αμοιβαίες σχέσεις των δύο πεδίων.

[22] Η σύντομη μεν (σ. 70-72), στρατηγικά όμως τοποθετημένη στο μέσον του αφηγήματος σκηνή της αναγνώρισης της Αγάπης σε ένα υπαρκτό πρόσωπο συνιστά, κατά την άποψή μας, μια αφηγηματικά λειτουργική παραχώρηση προς το μεταμοντέρνο κλίμα επερώτησης των ορίων ανάμεσα στο όνειρο και την πραγματικότητα, και όχι την έκφραση του υπερφυσικού μοντέλου κατανόησης του κόσμου.

[23] Για την προβληματική μας σχετικά με τις αλληγορίες ενηλικίωσης, βλ. Καρατάσου, 2010α και Καρατάσου, 2010β. Για το θεωρητικό υπόβαθρο της περί αλληγορίας ανάλυσής μας, βλ. Quilligan 1992 / 1979.

[24] Χρονικής ποιότητας διαδικασίες που ξετυλίγονται με όρους σχετικότητας και ενός ανοικτού γίγνεσθαι, χωρίς να τερματίζουν σε μιαν οριστική, κλειστή λογικά, συνθήκη.

[25] Η «ξαφνική» και «απότομη» επαφή του Αλέξανδρου με την Αγάπη και την τέχνη που εντοπίζει η κριτική (Ελευθεροτυπία, 11/12/2009) είναι μια από τις συνέπειες επιλογής του συγκεκριμένου μυθοπλαστικού τρόπου

[26] Μορφή μυθοπλασίας ποιητικής, δηλαδή μυθοπλασίας που διερευνά το σημασιολογικό πεδίο της τέχνης. Η αφηγηματική της εξειδίκευση έγκειται στην ανάπτυξη της ιδέας του ζωντανέματος ενός έργου τέχνης, μέσα από το βλέμμα ενός σαγηνεμένου υποκειμένου θέασης, μέσα από ένα επιθυμητικό βλέμμα. Βλ. αναλυτικά, Miller, 1990.

[27] Η ονειροπλασία στο οδηγητικό όνειρο, ως ιδιαίτερη μορφή ονειρικής αφήγησης, και όταν εμφανίζεται ενδογενής και αιτιολογημένη ψυχολογικά και όταν έλκει την καταγωγή της από το υπερφυσικό, εξυπηρετεί τον ονειρευόμενο στην προσπάθειά του να συνειδητοποιήσει και να επιλύσει προβλήματα που αντιμετωπίζει. Ένθετα στο Άλφα απαντούν τρία οδηγητικά όνειρα που συνιστούν συνάμα μια πυγμαλιωνική αφήγηση.

[28] Η κριτική έχει υπογραμμίσει την αξιοσημείωτη εμβέλεια του θέματος της ενηλικίωσης στην παιδική λογοτεχνία (Ζερβού, 2007). Σε ό,τι αφορά στη διάδοση της αλληγορίας στην ελληνική παιδική και νεανική λογοτεχνία τούτη είναι σαφώς ευρύτερη από την αντίστοιχή της στο πλαίσιο της λογοτεχνίας των ενηλίκων (Καρατάσου, 2010) κάτι που ενδεχομένως σχετίζεται με την ποιητική της αφαίρεσης που τη διακρίνει. Ζητούμενο αυτής της ποιητικής είναι η οικονομία στο πεδίο του αφηγηματικού περιεχομένου, του ιστορικού γνωσιολογικού υλικού και της γλωσσικής ποικιλίας: τα επεισόδια στις μυθοπλασίες που την αξιοποιούν καθυστερούν ελάχιστα στην περιοχή του αληθοφανούς. Έτσι, μια σκηνή αλληγορίας ενηλικίωσης δεν επιχειρεί να αποδώσει μια εμπειρική χρονική μονάδα, αλλά να συμπυκνώσει μιαν ολόκληρη διαδικασία. Η ποιητική της αφαίρεσης απομακρύνει τις αλληγορίες ενηλικίωσης από τη μυθιστορηματική αίσθηση του χρόνου και τις φέρνει εγγύτερα προς μια λυρική χρονική αίσθηση.

[29] Το άγαλμα είναι αφηγηματική μονάδα του Άλφα που ανήκει στην κατηγορία των ειδικής λειτουργίας αντικειμένων στις αφηγήσεις ενηλικίωσης. Η απόσπαση από το οικείο που συνιστά την ουσία της ενηλικίωσης εξάλλου πυροδοτείται από μια επιθυμία, εντοπισμένη σε ένα ή περισσότερα φευγαλέα / άπιαστα αντικείμενα, αισθητής ή εννοιολογικής τάξης, με ειδική και πολύ «πραγματική» λειτουργία στο πλαίσιο της μυθοπλασίας. Αυτά τα αντικείμενα- ορίζοντες προσανατολίζουν δυναμικά την πορεία των ηρώων. Διόλου τυχαία, εκτός αλληγορικής μυθοπλασίας, διαθέτουν αυξημένη υποδηλωτική ισχύ: αστέρια, βιβλία, αγάλματα, μελωδίες, φασματικές μορφές, ουράνια τόξα κλπ. Είναι πάντα μακριά και πάντα συνιστούν διαύλους προς φανταστούς, δυνητικούς κόσμους. (Καρατάσου, 2010). Τα λόγια της Αγάπης (σ. 89-90) για το «άπιαστο» όνειρο, θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως σχόλια της λειτουργίας αυτών των αντικειμένων.

[30] Δεν είναι τυχαίο ότι το επεισόδιο στο οποίο εμφανίζεται πρώτη φορά ο Αλέξης με το φίλο του Μάριο έχει στον πυρήνα του ένα πρόβλημα μετακίνησης, κατεύθυνσης, όταν στην πραγματικότητα έχουν εμπλακεί σε μια ακολουθία γεγονότων παγιωμένων ιστορικά, σχεδόν τελετουργικών, που εμπεριέχουν τυπικές και απαραβίαστες διαδρομές. Όλα τρέχουν, ο Αλέξης θέλει να ξέρει πού πάει αλλά τα περιθώρια είναι στενά και το να γυρίσει πίσω είναι πρακτικά αδύνατο στο πλαίσιο της συγκεκριμένης ακολουθίας (πίσω είναι η θέση της αστυνομίας, ο ρόλος που παίζει τον ωθεί να κινείται μπροστά) και ερμηνευτικά επικίνδυνο για το σώμα και για την κοινωνική του ύπαρξη (σ. 8-9).

[31] Πρόκειται για έναν από τους τύπους αλληγορίας ενηλικίωσης που, όντας «θρεμμένος με τη σύγχρονη φιλοσοφική και κοινωνιολογική σκέψη για τη συνείδηση και την ταυτότητα, καθώς και ισχυρών ιδεολογιών ρήξης και αμφισβήτησης» αναπαριστά «την ταυτότητα ως γίγνεσθαι ή ως ριζοσπαστική άρνηση συμμόρφωσης. Η απόσπαση από το οικείο, η ενηλικίωση και η οικοδόμηση προσώπου, στον τύπο αυτό συλλαμβάνεται ως ατέρμων διαδικασία, που ερμηνεύει τον χρόνο ως πάντα μπροστά, εγγενώς μελλοντικό, και άρα ως τόπο περιπέτειας και συνεχούς μετάθεσης της επιστροφής στο οικείο». (Καρατάσου, 2010β). Αυτός και ορισμένοι άλλοι τύποι αφήγησης ενηλικίωσης, λοιπόν, δεν υπάγονται στο κλειστό αφηγηματικό σχήμα της επιστροφής στο οικείο. Για μια ενδιαφέρουσα ανάλυση τούτου του σχήματος (home / away / home), βλ. Nodelman, 2008, σ. 59-68.

[32] Την οδυνηρή πλευρά της απόσπασης βρίσκουμε και αργότερα. Σε ένα από τα όνειρα, ο ήρωας τοποθετείται κριτικά απέναντι στον εαυτό του, συνειδητοποιώντας τον, κάτι που συμβάλλει στη διαδικασία της μεταστροφής του. Η όλη σκηνή εκτυλίσσεται με τη χρήση εικόνων που παραπέμπουν στην ενοχή, τη μετάνοια, τη λύτρωση και την προϋπόθεσή τους, την απόπειρα αφηγηματικής σύλληψης του βίου και την εξομολόγηση (Άλφα, σ. 53-54).

[33] Βλ. την ταλάντευση και τον συμβιβασμό του Bildungsroman ανάμεσα σε μια ταξινομική και σε μια μετασχηματιστική αρχή δόμησης της πλοκής, με την πρώτη-κυρίαρχη στη γερμανική και αγγλική παράδοση- να ωθεί στη διαμόρφωση νέων, πλην όμως, κλειστών και καθαρών ταυτοτήτων και τη δεύτερη- κυρίαρχη στη γαλλική παράδοση- να αποδίδει την ενηλικίωση ως ανοικτό μετασχηματισμό (Moretti, 2000 / 1987, σ. 7).

[34] Βλ. σχετικά την επισήμανση: «Η ενηλικίωση ως απόσπαση από το οικείο βεβαίως είναι δυνατόν να αποδοθεί και να εκτιμηθεί με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους: από την αναπαράστασή της ως άνομης περιπλάνησης, ως δημιουργικής πλάνης έως την απόδοσή της ως ανθρωπολογικής κατάκτησης. Για αυτό καθοριστικό συστατικό του είδους αποτελεί η αξιολόγησή της, που διενεργείται από τους χαρακτήρες, τον αφηγητή και την έκβαση της περιπέτειας» (Καρατάσου, 2010, σ. 10). Συχνά στις αλληγορίες ενηλικίωσης τον ρόλο του αντίμαχου παίζουν μεγαλύτερα σε ηλικία άτομα, υποδεικνύοντας τον ριψοκίνδυνο χαρακτήρα της, παίζοντας όμως κάποτε και έναν πιο διφορούμενο ρόλο, όταν αίφνης εξωθούν τον ήρωα να συνειδητοποιήσει το περιεχόμενο του εγχειρήματός του και τονίζουν όχι μόνον την προσωπική ή γενικά ανθρωπολογική αξία της επιλογής, αλλά και τη συλλογική της βαρύτητα (Καρατάσου, 2010, σ. 10-11). Οξυδερκέστερες πολιτικά και αφηγηματικά αλληγορίες διαχέουν τον ρόλο του αντίμαχου σε περισσότερα πρόσωπα διερευνώντας βαθύτερα τους μηχανισμούς κοινωνικής αναστολής.

[35] Βλ. σχετικά τη θέση ότι μια αφήγηση διαμόρφωσης μπορεί να οριστεί, από την άποψη της αλυσίδας ακολουθιών που την ενσαρκώνουν, ως ιστορία που εμπεριέχει δύο μετασχηματισμούς του ήρωα- από την άγνοια στην γνώση και από την παθητικότητα στην ενεργητικότητα (Suleiman, 1983, 65).

[36] «Στο Bildungsroman (και για την ακρίβεια στο μυθιστόρημα συνολικά) η ευρωπαϊκή ιστορία δεν είναι η σφαίρα της δράσης, αλλά μόνον ο ορίζοντάς της (συχνά αρκετά απόμακρος). Ακόμη και σε δεκαετίες που ο δημόσιος βίος είναι εκρηκτικός και γεμάτος πάθος […] τα μυθιστορήματα προκρίνουν την ιδιωτική σφαίρα […]. Βάσει αυτής της χαρακτηριστικής απόσυρσης από την πολιτική ζωή, το μυθιστόρημα είναι όντως μια διάσταση της liberté des modernes» (Moretti, 2000 / 1987, viii).

[37] Ας σημειωθεί ότι οι καθαρές αντιθέσεις είναι βασικό ζητούμενο της δυνάμεων ανάσχεσης της ενηλικίωσης του Αλέξη, επιδιώκονται δε από όλες τις μονάδες αδράνειας. Βλ. πρόχειρο παράδειγμα στον τρόπο με τον οποίο προτείνει η παρέα την απομόνωσή της από τους «άλλους» (σ. 28).

[38] Βλ. τον ρόλο των πλαισίων από τη μία και των εικαστικών θεμάτων από την άλλη (σ. 35).

[39] Βλ. την περιγραφή της μελωδίας που προετοιμάζει το ζωντάνεμα του αγάλματος (σ. 45).

[40] Στα όνειρα του Αλέξη, αναδύεται αφενός η σωματική, επιθυμητική και δημιουργική διάσταση της ενηλικίωσης και αφετέρου η κοινωνική και πολιτισμική επένδυσή τους. Βλ. τη σκηνή που η επιθυμία βρίσκει την έκφραση της στον Άλλο (το ζωντανό άγαλμα της Αγάπης) και στην τέχνη (το ζωντανό άγαλμα της Αγάπης) (σ. 41-43). Στο Άλφα, οι επιθυμητικές και δημιουργικές μας ροπές, αυτές που βρίσκονται στην εσώτατη περιοχή της συνείδησής μας, εμφανίζεται να είναι εκείνες ακριβώς που μας αποσπούν από την αυτάρκεια της απρόσωπης ύλης και μας ωθούν σε ό,τι ο κοινός λόγος αποκαλεί παραπλανητικά: έξω. Το μέσα, η εστία της συνείδησης είναι ήδη πάντα έξω, με την έννοια ότι σε αυτό βρίσκεται εξαρχής κοινωνικό.

[41] Βλ. τους διαλόγους του με την Αγάπη για τη σημασία της αγάπης σε σχέση με τον εαυτό και τους άλλους (σ. 59) και για τη μοναξιά και τους φίλους (σ. 127-128).

[42] Βλ. τη σκηνή που το όνειρο της Αγάπης τον μεταφέρει από την αίθουσα των θαυμάτων στη θαυμαστή πόλη (σ. 55-60).

[43] Βλ. το όνειρο του Αλέξη στο οποίο συμμετέχει στην εξέγερση του Πολυτεχνείου (σ. 122-125). Αξίζει εδώ να ανακαλέσουμε τη θέση του Bakhtin ότι κατεξοχήν αφήγηση διαμόρφωσης είναι εκείνη σύμφωνα με την οποία ο χρόνος, και μάλιστα ο ιστορικός, «εισάγεται στο εσωτερικό του ανθρώπου, γονιμοποιεί την εικόνα του» (Bakhtin, 1984 / 1979, σ. 227).

[44] Βλ. τον Αλέξη καθώς συλλαμβάνει τη σχετική σημασία της μεταφοράς προσανατολισμού μέσα- έξω: «Όχι, δε θα γίνω σαν κι αυτούς», σκέφτηκε. Πλησίασε σιγά σιγά τα κάγκελα του Πολυτεχνείου, τα κάγκελα που χώριζαν το μέσα από το έξω. «Την καταστροφή από την καταστροφή», σκέφτηκε, κι η σκέψη αυτή του φάνηκε πολύ πικρή. (σ. 69)

[45] Βλ. σχετικά το χωρίο «Το είχε αποφασίσει» έως «σ’ εκείνον αποκρίθηκε η Αγάπη» (σ. 62). Για την αναγνώριση της αλλαγής του Αλέξη από τους φίλους του, βλ. «Οι φίλοι του Αλέξη δεν ήξεραν» έως «θα τον ενοχλούσε» (σ. 100).

[46] Β. τη σκηνή κλειδί της συζήτησης των παιδιών τι κάνουν μέσα στο Πολυτεχνείο (σ. 96-101). Η θεματική της ανάπτυξη συγκεντρώνει τις πιο σημαντικές αντιθετικές μεταφορές του βιβλίου.

[47] Βλ. τη σκηνή που βρίσκει την Αγάπη έξω από το όνειρό του και αναλαμβάνει να την προστατεύσει (σ. 70-72).

[48] Η σκηνή που εκφράζει πιο εμφατικά αυτό το πνεύμα είναι ίσως εκείνη στην οποία αποκαλύπτεται ότι ο υπερ-επαναστάτης Μάκης είναι βαλτός της ασφάλειας, και συνεπώς όλη η διαδικασία της σύγκρουσης αστυνομίας- "ταραξιών"- καταληψιών ελέγχεται σαν σενάριο ταινίας από ένα κρυφό κέντρο, το οποίο αγνοούν οι πολλοί (και από τους αστυνομικούς και από τους καταληψίες) και το οποίο τυχαία ανακαλύπτει ο Αλέξης (σ. 134). Το συγκεκριμένο αφηγηματικό μοτίβο βρίσκουμε και στα Χνότα στο τζάμι, με τον ρόλο του βαλτού να τον παίζει ο καθηγητής Πίτερσεν.

Literature.gr - 21 Ιανουαρίου 2014

Μαθαίνοντας κανόνες και αξίες στα παιδιά μέσα από τα βιβλία

Προσπαθούσα μέσα στο βιβλιοπωλείο να διαλέξω ένα βιβλιαράκι για μια μικρή φίλη των παιδιών ηλικίας τεσσάρων ετών.

Πολλοί οι τίτλοι, να σου ‘ρχεται ζάλη! Τελικά τράβηξε την προσοχή μου ένα …μαμούθ -ίσως λόγω μεγέθους. Το ξεφύλλισα, είδα τις όμορφες εικόνες του και πήγα στο ταμείο.

Πώς να εκπαιδεύσετε το (μικρό) μαμούθ σας, λοιπόν, του Quentin Gréban -από τις εκδόσεις Ίκαρος. Σε πρώτη ανάγνωση είναι ένα έξυπνο εγχειρίδιο για τα παιδιά που θα ήθελαν ένα ζωάκι στο σπίτι. Σε δεύτερη ανάγνωση θα μπορούσε κανείς να εκλάβει τους δέκα κανόνες που παρουσιάζονται στο βιβλίο και ως ένα είδος οδηγιών για το ίδιο το παιδί σε ό,τι αφορά στην καθημερινότητά του: Το φαγητό, το μπάνιο, το παιχνίδι, η βόλτα, τα ψώνια στο σουπερμάρκετ…

Όλα αυτά με χιούμορ, τρυφερότητα και κυρίως χωρίς «διδακτισμό» -από τον οποίο πάσχουν πολλά από τα βιβλία που απευθύνονται σε παιδιά προσπαθώντας να τα διδάξουν κανόνες / συχνά φέρνοντας τα αντίθετα αποτελέσματα…

Ο τρόπος που λέμε κάτι στα παιδιά έχει τη σημασία του. Κι αν αυτό μοιάζει σχετικά απλό σε θέματα της καθημερινότητας, τα πράγματα δυσκολεύουν όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια σκληρή πραγματικότητα. Πολλοί γονείς, θέλοντας να προστατεύουν τα παιδιά από τα όσα ζοφερά συμβαίνουν γύρω μας αποφεύγουν να καταπιαστούν με θέματα όπως η βία, η δύσκολη οικονομική κατάσταση κ.α. Στην πραγματικότητα, κλείνοντας τα σε ένα γυάλινο πύργο, αποφεύγοντας να τους πουν την αλήθεια, είναι πιθανόν να τους δημιουργήσουν πολύ περισσότερα προβλήματα. Να τα αφήσουν ουσιαστικά αβοήθητα μπροστά σε δύσκολες καταστάσεις κι επιλογές. Ευάλωτα σε ανθρώπους ή ομάδες που μόνο το καλό τους δεν θέλουν…

Ευτυχώς, καλοί Έλληνες συγγραφείς δεν συμμερίζονται αυτή τη στάση …στρουθοκαμήλου.

Ο Βασίλης Παπαθεοδώρου –είχα την τύχη να συνομιλήσω πρόσφατα μαζί του- με την Σχολική Παράσταση (εκδόσεις Καστανιώτη) μας μεταφέρει σε ένα σχολείο της Γερμανίας. Αυτή τη φορά ο «ξένος» είναι ένα Ελληνόπουλο που αντιμετωπίζει τη ρατσιστική συμπεριφορά των συμμαθητών του ειδικά όταν του ανατίθεται ο πρωταγωνιστικός ρόλος στη σχολική παράσταση. Χωρίς να καταφύγει στη βία, βρίσκοντας φίλους και συμμάχους, αντιμετωπίζοντας με κατανόηση των εχθρό αποδεικνύει πως υπάρχουν πιο ισχυρά όπλα για να αντιμετωπίσεις τον ρατσισμό από εκείνα που καμιά φορά καταλήγουν να σε κάνουν να μοιάζεις με αυτό που πολεμάς… Ένα πολύ όμορφο βιβλίο που θα πρότεινα να το διαβάσετε μαζί με τα παιδιά σας –ειδικά αυτή την περίοδο…

Η Ελένη Πριοβόλου –που φιλοξενήσαμε πρόσφατα και στο literature.gr- με το μυθιστόρημα Μαζί (εκδόσεις Καλέντης), μας μεταφέρει σε ένα σχολείο της Αθήνας και καταπιάνεται με το θέμα του σχολικού εκφοβισμού, του ρατσισμού αλλά και των εφηβικών συμμοριών που δυστυχώς αναπτύσσονται ραγδαία στην πόλη. Ο μικροκαμωμένος Μύρωνας έρχεται αντιμέτωπος με τη συμμορία των «Σκαθαριών» που είναι ο φόβος και ο τρόμος όλου του γυμνασίου. Με αναπάντεχη σύμμαχο τη νέα γειτόνισσα του τη Λούνα, από τη Σιέρα Λεόνε θα καταφέρει όχι απλώς να τους αντιμετωπίσει, αλλά –το κυριότερο- να τους αλλάξει. Σημαντικός ο ρόλος της καθηγήτριας του σχολείου που –ευτυχώς- δεν θεωρεί την τιμωρία παιδαγωγική μέθοδο…

Κλείνω με λίγα λόγια από την απάντηση του Βασίλη Παπαθεοδώρου στο ερώτημα αν πρέπει να λέμε την αλήθεια στα παιδιά:
«… Άποψή μου είναι πως για να αντιμετωπίσει κανείς το κακό πρέπει να το γνωρίσει κάπως και τα βιβλία αποτελούν μέσο ασφαλούς συνειδητοποίησης. Ζούμε σε μια εποχή όπου η βία, σε όλες της τις μορφές, ανθεί. Αυτό πρέπει να καταδειχθεί, να αποτελέσει αφορμή για προβληματισμό και συζήτηση. Αλλά για να δώσω και μια πιο απλή απάντηση, θα έλεγα πως είναι πάρα πολλά τα βιβλία που κρατάνε τα παιδιά μακριά από αυτά τα θέματα. Ας υπάρχουν και κάποια διαφορετικά….»

Κώστας Στοφόρος

www.inaoussa.gr - 23 Δεκεμβρίου 2013

Τελικά υπάρχει Αι Βασίλης;

Οι μέρες που διανύουμε φέρνουν στην επιφάνεια ένα κατά τα άλλα παρεμπίπτον ερώτημα: τελικά υπάρχει Αι-Βασίλης; Από μικρή, η γιορτή των Χριστουγέννων έμοιαζε μαγική στα μάτια μου. Λίγο το χιόνι, οι χαρούμενοι στολισμοί, οι οικογενειακές συναθροίσεις, τα σχολεία που έκλειναν, η μέρα που λέγαμε τα κάλαντα αλλά και τα δώρα κάτω από το δέντρο με έκαναν να μετρώ αντίστροφα για τα Χριστούγεννα πολύ πριν το σκεφτεί ο διαφημιστής των jumbo. Βέβαια, αυτή η γιορτή πάντα μου ανέθετε μια δουλειά για την επόμενη χρονιά: να μείνω ξύπνια και να δω εάν όντως υπάρχει ο Αι Βασίλης. Η αλήθεια είναι πως ίσως ποτέ μου δεν το πίστεψα πως μπορεί να είναι ο ίδιος κύριος που μοιράζει όλα αυτά τα δώρα στα παιδιά. Στην καλύτερη περίπτωση, ίσως υπάρχει ένας σε κάθε πόλη. Γιατί, όμως, υπάρχει τόσος ντόρος γύρω από αυτή την ιστορία και ποιος είναι τελικά ο Αι Βασίλης; Πολλοί ισχυρίζονται πως η όξυνση της αναπαραγωγής της ιστορία αυτής οφείλεται σε διαφημιστικούς και κατ’ επέκταση οικονομικούς λόγους των διάφορων εταιριών. Πέρα, όμως, από αυτό που σίγουρα δεν παύουν να το εκμεταλλεύονται οι ιθύνοντες, μήπως υπάρχει ένα βαθύτερο νόημα στο παραμυθάκι με την καμινάδα; Το ότι ο Αι Βασίλης φέτος δε θα φέρει δώρα σε όλα τα παιδιά, σε κάποια άλλα δεν έφερε ποτέ και σε άλλα θα φέρει κάτι άλλο από αυτό που έγραψαν στο γράμμα τους δε σημαίνει ούτε ο Αι Βασίλης πτώχευσε, ούτε ότι είναι άδικος ούτε πως δεν έλαβε τα γράμματα αυτά (ίσως θα ήταν μια εξήγηση ο φυλακισμένος Αι Βασίλης του Ευγένιου Τριβιζά). Τα δώρα δεν είναι απαραιτήτως υλικά αγαθά και με την έννοια αυτή, ο συμπαθέστατος «χοντρούλης» συμβολίζει αξίες, όνειρα και προσδοκίες. Για άλλους είναι ένα αυτοκινητάκι, για άλλους ένα αυτοκίνητο, για κάποιους μια δουλειά για άλλους η ευχή να είναι και πάλι υγιείς. Όπως και να’ χει για τον καθένα ξεχωριστά είναι μια αφορμή για να πιστέψει στο στόχο του. Ο Αι Βασίλης υπάρχει γιατί εμείς θέλουμε να υπάρχει. Ο Αι Βασίλης υπάρχει γιατί υπάρχει ελπίδα κι όσο υπάρχει ελπίδα θα είναι στο μυαλό μας, ως πρόσωπο, ως άγιος, ως προσμονή, ως αξία.

Άλλωστε, το επιβεβαιώνει και ο Βασίλης Παπαθεοδώρου στο «Nαι, Βιρτζίνια, υπάρχει Άγιος Βασίλης».Ο ίδιος εμπνέεται από μια αληθινή ιστορία όταν το 1897 μια οκτάχρονη Νεοϋορκέζα, η Βιρτζίνια Ο’Χάνλον, έστειλε ένα γράμμα στην εφημερίδα Sun ρωτώντας αν υπάρχει Άγιος Βασίλης. Ο μπαμπάς της τη διαβεβαίωνε ότι ό,τι γράφει αυτή η εφημερίδα είναι έγκυρο! Ο αρχισυντάκτης της Σαν, Φράνσις Τσερτς, πρώην πολεμικός ανταποκριτής στον Αμερικανικό Εμφύλιο, έγραψε μια απάντηση-ύμνο στην παιδικότητα και το πνεύμα των Χριστουγέννων. Έχοντας ζήσει από κοντά τη φρίκη του πολέμου και τη δύναμη που έβρισκαν τα ορφανά παιδιά να πλάθουν Αι Βασίληδες μέσα στην απελπισία τους, «τεκμηριώνει» την ύπαρξη του Αγίου. Υπαρκτό δεν είναι μόνο ό,τι αποδεικνύεται δια της λογικής και της επιστήμης. Γιατί τότε ο κόσμος θα ήταν πολύ φτωχός.

Γριβάνη Βέφα

Δίκτυο Δικαιωμάτων του Παιδιού - 18 Νοεμβρίου 2013

Τα Δικαιώματα του Παιδιού
Η αντιμετώπιση της κρίσης με την πολιτική της αξιοποίησης των πολιτισμικών πόρων

…Μετά το 1990, η εκπαιδευτική κοινότητα άρχισε να αξιοποιεί τα δικαιώματα προς όφελος της διαφορετικότητας κυρίως, παρά το γεγονός ότι αυτή δεν ήταν η μόνη παράμετρος στην οποία άξιζε να δοθεί προσοχή. Ωστόσο, οι μεταναστευτικές ροές που είχαν φέρει στα ελληνικά σχολεία μεγάλο αριθμό παιδιών, με ό,τι αυτό σήμαινε για την ανάγκη μιας νέας προσέγγισης της διαφορετικής κουλτούρας, έστρεψε τη σχολική κοινότητα να αναζητήσει λύσεις στο σκεπτικό της διαφορετικότητας. Το ελληνικό σχολείο υιοθέτησε σε μεγάλο βαθμό μέσα στην καθημερινότητά του καινοτόμες πρακτικές και, παρά τις αντιδράσεις που υπήρξαν με τους άριστους Αλβανούς μαθητές και την ελληνική σημαία, κατάφερε στις πλείστες των περιπτώσεων να διαμορφώσει στα παιδιά μια ανοιχτή συνείδηση αποδοχής της διαφορετικότητας. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν άνθισαν στερεότυπα και αφελή ιδεολογήματα, ωστόσο σε γενικές γραμμές η διαφορετικότητα αφομοιώθηκε σε πρώτη φάση, ξεπερνώντας τις συγκρουσιακές λογικές που εκδηλώνονταν, τουλάχιστον μέχρι πριν από τα τελευταία χρόνια, αυτά της οικονομικής κρίσης.

Στη διάρκεια της κρίσης, βέβαια, χωρίς να έχει ανατραπεί εντελώς ο κατακτημένος στην προηγούμενη φάση σεβασμός στη διαφορετικότητα, διαπιστώνουμε ότι αυτός έχει μπει σε σκληρή δοκιμασία. Το έλλειμμα σεβασμού στη διαφορετικότητα προέρχεται από τη σημερινή ισχυρή οικονομική και κοινωνική πίεση αλλά και από τη ρηχή προηγούμενη αντιμετώπιση που δεν προχώρησε ποτέ σε μεγάλο βάθος από παιδαγωγική-φιλοσοφική άποψη. Δεν κατάφερε δηλαδή να φτάσει στην πηγή του κακού, σ’ αυτό που ο Φουκώ διακρίνει ως παραγωγή και αναπαραγωγή της δύναμης και εξουσίας, ως εσωτερίκευσή της και ως έλξη προς αυτήν. Όμως, χωρίς να συζητήσουμε σε αυτό το βάθος δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τους λόγους που τα παιδιά, όπως παρατηρούν συχνά οι καλοί εκπαιδευτικοί, μπορεί να επαναλαμβάνουν συχνά τα «ποιήματα» της διαφορετικότητας που τους διδάσκουμε αλλά προσβλέπουν με θαυμασμό στη δύναμη, την εξουσία και, γιατί όχι, στη δια της βίας επιβολή. Η κρίση φέρνει στο φως ό,τι επιπόλαια καλλιεργήσαμε, λίγο σαν μόδα λίγο σαν καλοί Σαμαρείτες, και σαρώνει τα πρόσκαιρα αποτελέσματα. Έτσι πολλά παιδιά μόλις αυτονομηθούν από την επιρροή του καλού δασκάλου και βρεθούν στο ανοιχτό πεδίο των συγκρούσεων κινδυνεύουν να προσελκυστούν από την απολυταρχική προπαγάνδα που τους υπόσχεται δύναμη και ισχυρή κλειστή κοινότητα σε διάκριση με τους Άλλους, του διαφορετικούς, και η οποία διαρκώς επεκτείνεται απειλώντας την ίδια τη δημοκρατία στη χώρα μας. Το βιβλίο του Β. Παπαθεοδώρου «Στη διαπασών» δίνει ένα εξαιρετικό τέτοιο παράδειγμα εφηβικής στάσης και αξίζει να διαβαστεί…

Μυρσίνη Ζορμπά

Πρόγραμμα «ΘΑΛΗΣ», Άντα Κατσίκη Γκίβαλου - 30 Οκτωβρίου 2013

"Τύποι του παιδιού ήρωα στην ελληνική λογοτεχνία για παιδιά και για νέους"*

...

Αν στα νεότερα παιδικά βιβλία οι τύποι παιδιών-ηρώων διαφοροποιούνται σταδιακά από αυτούς των αρχών του 20ού αιώνα, στη σύγχρονη εφηβική λογοτεχνία τα πράγματα είναι πολύ πιο ρηξικέλευθα. Η πραγματικότητα, πολλές φορές σκληρή, για τους ίδιους τους νέους, μετασχηματίζεται δημιουργικά από συγγραφείς, οι οποίοι στα έργα τους όχι μόνο πραγματεύονται καίρια ζητήματα που απασχολούν τη νεολαία της εποχής τους αλλά τα χειρίζονται με τρόπο ακραία ρεαλιστικό. Τα μεγάλα παιδιά και οι έφηβοι που δρουν και κινούνται ενεργά στο κοινωνικό περιβάλλον της αφήγησης αντιδρούν συχνά με βίαιο τρόπο στις πολλαπλές άμεσες ή έμμεσες μορφές βίας που υφίστανται στην καθημερινή ζωή τους. Είναι θύματα και θύτες βιώνοντας συγκλονιστικές κοινωνικές καταστάσεις, όπως είναι η βία, η μετανάστευση, τα ναρκωτικά, ο ρατσισμός, η σεξουαλική παρενόχληση, η διακίνηση ανηλίκων κ.ά. Οι μυθοπλαστικοί ήρωες δεν είναι πια αντιπροσωπευτικοί τύποι του κυρίαρχου κοινωνικά μοντέλου.
Οι έφηβοι αυτοί, είτε δρουν σε μεσοαστικό ή χαμηλό οικογενειακό είτε σε ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, παίρνουν θέση ως δρώντα κοινωνικά υποκείμενα σε προβλήματα που προκύπτουν π.χ. από τη φτώχεια, όπως ο Άλεχ και η Ρεγγίνα στο "Δε με λένε Ρεγγίνα Άλεχ με λένε" του Μάνου Κοντολέων, από τις διαπροσωπικές διαμάχες των γονιών ή από τη βίωση του χάσματος των γενεών, όπως συμβαίνει με την Κωνσταντίνα στο "Η Κωνσταντίνα και οι αράχνες της" της Άλκης Ζέη. Ακόμη, οι ήρωες των σύγχρονων μυθιστορημάτων συμμετέχουν στην κοινωνική βία και διαφθορά είτε ως δράστες του κακού είτε αμυνόμενοι σε αυτό. Το φαινόμενο της βίας σχολικής, σεξουαλικής, ηλεκτρονικής τροφοδοτεί αρκετά μυθιστορήματα. Ο Θανάσης, εκρηκτικός ήρωας του μυθιστορήματος "Στη διαπασών" του Βασίλη Παπαθεοδώρου, επιτίθεται σε όλους τους φορείς του κοινωνικού κατεστημένου, όπως είναι η οικογένεια και το σχολείο, γίνεται μέλος ρατσιστικών οργανώσεων και ανακαλύπτει τον εαυτό του αυτοκαθαιρόμενος. Υπερβαίνει τη σκληρότητα της εποχής του βυθιζόμενος σ’ αυτήν.
Ακόμη, ο ρατσισμός με ποικίλες μορφές: φυλετικός, οικονομικός, πολιτισμικός, κυρίαρχος στην πραγματική ζωή και ο κοινωνικός αποκλεισμός βιώνονται από μυθοπλαστικούς ήρωες, οι οποίοι ως ολοκληρωμένοι χαρακτήρες, φορείς αυθεντικών αξιών, τους υπερβαίνουν. Η ανεξάρτητη Λιούμπα και ο τρυφερός Μίτια στο "Μια ιστορία του Φιοντόρ" του Μάνου Κοντολέων, η δυστυχισμένη Μπιάνκα, θύμα του κυνικού Τζουζέπε στις "Ιπτάμενες σελίδες" του Βασίλη Παπαθεοδώρου αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα, αντιπροσωπευτικά των πραγματικών εφήβων, όπως έχουν διαμορφωθεί από οικονομικές, πολυπολιτισμικές και κοινωνικές παραμέτρους που καθορίζουν τη σύγχρονη ζωή.

...

*Η ανακοίνωση αυτή εκπονήθηκε στο πλαίσιο του Προγράμματος "ΘΑΛΗΣ" που έχει συγχρηματοδοτηθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο – ΕΚΤ) και από εθνικούς πόρους μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» του Εθνικού Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς (ΕΣΠΑ) – Ερευνητικό Χρηματοδοτούμενο Έργο: ΘΑΛΗΣ- ΕΚΠΑ “Το Θέατρο ως Μορφοπαιδευτικό Αγαθό και καλλιτεχνική έκφραση στην Εκπαίδευση και την Κοινωνία”

Περιοδικό ΧΡΟΝΟΣ - Τεύχος 5 - Σεπτέμβριος 2013

παίζοντας με το παρελθόν

Τα ψυχαγωγικά videogames με ιστορικό περιεχόμενο αποτελούν διαμορφωτικό παράγοντα της ιστορικής συνείδησης στην ψηφιακή εποχή

Αιμιλία Σαλβάνου

...

Ο χρόνος του παιχνιδιού

Βοηθητικό στο θέμα αυτό είναι ένα απόσπασμα από το εφηβικό μυθιστόρημα του Β. Παπαθεοδώρου Οι Εννέα Καίσαρες (Καστανιώτης, 2004), κεντρικό θέμα του οποίου είναι ο τρόπος που ένα βιντεοπαιχνίδι ιστορίας συγκροτεί την καθημερινή πραγματικότητα μιας ομάδας μαθητών.

Οι Εννέα Καίσαρες. Το πιο επιμορφωτικό, το πιο διασκεδαστικό, το πιο περιπετειώδες και ταυτόχρονα… το πιο επικίνδυνο παιχνίδι υπολογιστή. Εννέα Καίσαρες, εννέα πίστες, εννέα εγκλήματα. Βγάλε τους αντιπάλους σου από τη μέση, κέρδισε πόντους, γίνε εσύ αυτοκράτορας. [...] Αυτή είναι η νόμιμη έκδοση του παιχνιδιού, υπάρχει όμως και η παράνομη, που δεν κυκλοφορεί, μόνο αν πέσει στα χέρια κάποιου κάνα πειρατικό CD. [...] Η οθόνη έγινε ξαφνικά μαύρη, ολόμαυρη, και το μαύρο άρχισε να κινείται προς τα πίσω, να απομακρύνεται, να μπαίνει και λίγο κόκκινο στην οθόνη, πιο πολύ κόκκινο, λιγότερο μαύρο, να σχηματίζει κάτι – μήπως ένα γράμμα; Όχι, δύο. Όχι, όχι...! Η ναζιστική σβάστικα! Κόκκινο σε σχήμα σταγόνων αίματος πλημμύρισε την οθόνη. Έξαφνα όλα χάθηκαν και μετά… μια συρραφή από τρισδιάστατες εικόνες, θηρία να κατασπαράζουν ανθρώπους, αίμα, σβάστικες, μονομάχοι να αλληλοεξοντώνονται, πόνος, αίμα, σπαθιά, κοντάρια να τρυπάνε ανθρώπινα σώματα, χρώματα, μέλη να εκτινάσσονται, αίμα, χρώματα, χρώματα και σχήματα, σχήματα, σβάστικες, αίμα, κομμένα χέρια, θηρία, πόνος... Η οθόνη μαύρισε ξανά...

Στο απόσπασμα αντανακλώνται με σαφήνεια οι πολλαπλές χρονικότητες που συναιρούνται στην πραγματικότητα των videogames. Το ίδιο το παιχνίδι είναι προϊόν της σύγχρονης τεχνολογικής εξέλιξης: έχει υλικότητα και υπακούει στους περιορισμούς του τεχνολογικά εφικτού. Το τι και το πώς κάτι βρίσκει τη θέση του στον εικονικό κόσμο είναι εν μέρει απόρροια και των δυνατοτήτων που παρέχει η τεχνολογία (θυμίζουμε εδώ την εξέλιξη από τα δισδιάστατα arcade στα σημερινά 3D και 4D παιχνίδια, που εντείνουν την εμπειρία της προσομοίωσης). Με αυτή την έννοια, το ίδιο το παιχνίδι, στην υλικότητά του αλλά και ως προϊόν, βρίσκεται σε άμεση συνομιλία τις τεχνολογίες του καταναλωτικού καπιταλισμού. Η θέση επομένως από την οποία ο παίκτης αντιμετωπίζει το παρελθόν είναι εξ ορισμού προσδιορισμένη: παρ’ όλη τη δυνατότητά του να βυθίζεται στον εικονικό κόσμο, διατηρεί την ίδια στιγμή σχέση εξουσίας απέναντι σε αυτό, διατηρώντας καθ’ όλη τη διάρκειά του τη δυνατότητα κατάργησης ή επανεκκίνησής του. Η βεβαιότητα ότι πρόκειται για «παιχνίδι» είναι με αυτή την έννοια δεδομένη.

Σε ό,τι τώρα αφορά το σενάριο, ο χρόνος είναι ο συμπυκνωμένος χρόνος της αναπαράστασης, στον οποίο ο χρόνος της δράσης δεν αντιστοιχεί στον χρόνο που θα απαιτούνταν στην πραγματική ζωή. Στην εξέλιξη του παιχνιδιού σαφώς αξιοποιούνται οι αφηγηματικές τεχνικές άλλων καλλιτεχνικών ειδών (και κατεξοχήν του κινηματογράφου), με στόχο τη δραματικότητα της εξέλιξης. Αφηγηματικότητα, αποσπάσματα από ιστορικά ντοκιμαντέρ, μουσική, κίνηση αξιοποιούνται για να αυξήσουν τη συναισθηματική εμπλοκή του παίκτη.

Και τέλος, δίπλα στη χρονικότητα της κατασκευής του παιχνιδιού και σε αυτήν της εξέλιξής του υπάρχει η χρονικότητα στην οποία αναφέρεται το παιχνίδι. Τα videogames δεν είναι ούτε βιβλία ιστορίας ούτε ιστορικά ντοκιμαντέρ. Είναι πρώτα απ’ όλα παιχνίδια – ως τέτοια σχεδιάστηκαν και ως τέτοια τα χρησιμοποιούν οι παίκτες. Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει απαίτηση ιστορικής ακρίβειας από τα παιχνίδια αυτά. Με την ίδια ευκολία που ο Δίας μπορεί να επέμβει και να δυσκολέψει την εξέλιξη της εκστρατείας στο Grepolis, με την ίδια ευκολία μπορεί να εμφανιστεί η σβάστικα σε παιχνίδι ρωμαϊκής ιστορίας. Σε ναυμαχίες του αρχαίου κόσμου, δίπλα σε τριήρεις και γαλέρες εμφανίζονται θωρηκτά, ενώ η μαγεία αποτελεί πραγματικό γεγονός για τα παιχνίδια με μεσαιωνικό φόντο.

...

News247, Μαρία Τοπάλη - 12 Σεπτεμβρίου 2012

Το τέλος της ελληνικής αθωότητας

Διαβάστε ένα άρθρο (συμμετοχή στις "Γνώμες" του NEWS 247) για τη χαμένη αθωότητα της ελληνικής κοινωνίας που χάνεται στα μονοπάτια του ρατσισμού και της βίας.

Με τον πικρά ειρωνικό τίτλο «Ας ξυπνήσουμε οι αθώοι» η Άννα Φραγκουδάκη, πανεπιστημιακή δασκάλα και διανοούμενη γνωστή για το μαχητικό έργο της στα θέματα των κοινωνικών ανισοτήτων, των διακρίσεων με βάση το φύλο και την κουλτούρα, της ιστορικής διγλωσσίας και της κοινωνική της λειτουργίας, της ανάλυσης των σχολικών βιβλίων, του εθνοκεντρισμού και του ρατσισμού στην εκπαίδευση δημοσίευσε στην καθιερωμένη στήλη της στα ΝΕΑ του Σαββάτου, 8 Σεπτεμβρίου 2012, κείμενο-κέλευσμα για την καταπολέμηση της ρατσιστικής βίας, που γνωρίζει έξαρση στη χώρα μας.

Αφορμή ήταν, όπως αναφέρει, η δημοσίευση έκθεσης-κόλαφου για την Ελλάδα εκ μέρους του διεθνούς «Παρατηρητηρίου για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα» με τίτλο «Μίσος στους δρόμους: η ξενοφοβική βία στην Ελλάδα». Εύγλωττη ως προς το επίμαχο ζήτημα είναι ήδη, εκτός από τον τίτλο, η εισαγωγική σύνοψη της έκθεσης στην ιστοσελίδα της οργάνωσης: «Στην 92σέλιδη έκθεση τεκμηριώνεται η απροθυμία των διωκτικών και δικαστικών αρχών να αποτρέψουν τις αυξανόμενες επιθέσεις σε βάρος μεταναστών και να τιμωρήσουν τους δράστες. Παρά τη σαφή επαναληπτικότητα των περιστατικών βίας και την αυξητική τάση που καταδεικνύουν τα στοιχεία, οι αστυνομικές αρχές δεν έχουν κατορθώσει να παρέμβουν αποτελεσματικά με σκοπό την προστασία των θυμάτων και τη λογοδοσία των δραστών, διαπίστωσε η Human Rights Watch. Οι αρχές εξακολουθούν να μην διαθέτουν προληπτική στρατηγική αστυνόμευσης, ενώ τα θύματα αποθαρρύνονται από την υποβολή εγκλήσεων ή μηνύσεων. Μέχρι σήμερα, ουδείς έχει καταδικαστεί βάσει νομοθετικής διάταξης του 2008 που αφορά τα εγκλήματα μίσους».

Με αφορμή, λοιπόν, την έκθεση αυτή η Φραγκουδάκη παρακινεί όλους να καταπολεμήσουμε τη ρατσιστική βία. Μοιάζει, ωστόσο, να μη γνωρίζει το πώς. Μοιάζει να αναδιπλώνεται, εντέλει, στο στερεότυπο μιας προηγούμενης άγνοιας, που η ίδια έχει παραδεχτεί ότι την παραπλάνησε. Μοιάζει, τέλος, να αρνείται την αποτρόπαιη πραγματικότητα. Συγκεκριμένα, στο τέλος του σημειώματός της αναφέρει, δίχως να κρύβει την έκπληξή της, μιλώντας για τις νεοναζιστικές συμμορίες που κακοποιούν τους συμπολίτες μας αλλοδαπούς: «Τι είναι αυτοί οι νέοι άνθρωποι; Αυτές οι γυναίκες (!); Θα πρέπει να είναι πολλοί γιατί τα συμβάντα, τα τεκμηριωμένα μόνο, είναι εκατοντάδες. Από ποια κόλαση βαρβαρότητας βγήκαν; Πώς είναι δυνατό να είναι ομαδικά σε κατάσταση μανιακού δολοφόνου, ψύχραιμα, προμελετημένα και κατά συρροή; Πώς γέννησε η ελληνική κοινωνία ομάδες νέων ανδρών και γυναικών που κλωτσάνε με αρβύλες στο κεφάλι αιμόφυρτους και λιπόθυμους ανθρώπους; Απάντηση δεν έχω, μόνο μεγάλη ενοχή. “Αθώοι” και “αθώες” Έλληνες και Ελληνίδες, ας ξυπνήσουμε. Ας αντιδράσουμε όλοι όσοι, και είμαστε πάρα πολλοί, αντέχουμε όλα τα στραβά της χώρας μας αλλά αυτό όχι, λαός φονιάδων δεν είμαστε, όχι.»

«Θα πρέπει να είναι πολλοί... Από ποια κόλαση βγήκαν... λαός φονιάδων δεν είμαστε, όχι...»

Δεν ξέρουμε, λοιπόν; Δεν ξέραμε, άραγε, πόσοι είναι και από πού βγήκαν; Πέσαμε στ’ αλήθεια από τα σύννεφα; Και είμαστε ένοχοι αλλά δεν είμαστε λαός φονιάδων; Φοβάμαι ότι η εξώφθαλμη αντίφαση, που τη γνωρίζει, είμαι βέβαιη, πολύ καλύτερα από πολλούς η Α.Φ., απλώς μεγεθύνει την ενοχή μας.

Σε παλιότερο σημείωμά της στην ίδια στήλη την επαύριο των εκλογών του περασμένου Μαΐου η Φραγκουδάκη παραδεχόταν: «Ανήκω σε εκείνους που, ομολογώ, δεν περίμεναν το ποσοστό της Χρυσής Αυγής ούτε τον ΣΥΡΙΖΑ αξιωματική αντιπολίτευση. Για τους νεοναζιστές είχα την αυταπάτη ότι «δεν είναι δυνατό να συμβεί». Σκεφτόμουν τους ποταμούς αίματος που κόστισε η ναζιστική Κατοχή, την πλατιά λαϊκή συμμετοχή στην αντίσταση, την πλήρη απουσία συναίνεσης στην ιστορία της Ελλάδας στη φασιστική ιδεολογία και ακόμα τον διαδεδομένο εθνικό μας μύθο ότι ειδικά οι Ελληνες τον καιρό της Κατοχής ήταν όλοι αντίθετοι, όλοι ανεξαιρέτως. Πλανήθηκα οικτρά.»

Να ’την, και πάλι, η αναφώνηση περί πλάνης και περί έκπληξης ενώπιον της πραγματικότητας. Πρόκειται, μήπως, αναρωτιόμαστε με τη σειρά μας, για την αυταπάτη μιας γενιάς; Μιας ελίτ; Ενός έθνους; Ενός πολιτισμού; Είναι δικαιολογημένη αυταπάτη; Ή μήπως η αυταπάτη αυτή κρύβει, ακριβώς, μέσα της το δύσκολο εκείνο μέρος της αλήθειας που, αν καταφέρουμε να το δούμε κατά πρόσωπο, στον πρωινό καθρέφτη μας, θα έχουμε κάνει ήδη το πρώτο βήμα για να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα;

Το «Zivilcourage» (όρος που καθιερώθηκε, όχι τυχαία, στο γερμανικό λεξιλόγιο της πολιτικής ανάλυσης ως το «θάρρος του πολίτη να είναι πολίτης» με δική του γνώμη και όχι υπάκουο πιόνι ή φοβισμένη σκιά απέναντι στους κρατούντες, τους ισχυρούς, την πλειοψηφία ή ακόμη και απέναντι σε μια δυναμική και βίαιη μειοψηφία), το οποίο επιδεικνύει και στα δυο σημειώματά της η Φραγκουδάκη, έγκειται κυρίως στο ότι πραγματοποιεί με αυτά ένα πρώτο βήμα. Βήμα προς μια συλλογική αυτεπίγνωση, που είναι αναγκαία και απαραίτητη προϋπόθεση για μια συλλογική ανάληψη ευθύνης που κι αυτή είναι, με τη σειρά της, αναγκαία και απαραίτητη προϋπόθεση για τη δράση. Παραδέχεται, λοιπόν, την πλάνη και ομολογεί την ενοχή. Δε φωνάζει «σταματήστε τους φασίστες» για να πιστωθεί το ορθό φρόνημα. Λέει «πλανηθήκαμε», «φταίξαμε», «ευθυνόμαστε».

Φυσικά η Φραγκουδάκη είναι, στην πραγματικότητα η τελευταία που ενέχεται. Υποθέτουμε, έτσι, ότι η κραυγή της αγωνίας της εκφέρεται με την ελπίδα να παρακινήσει άλλους, αρμοδιότερους (βλέπε: περισσότερο -εγκληματικά!- πλανηθέντες και ακόμη περισσότερο ενόχους). Σε κάθε περίπτωση, αποτελεί αφορμή για να θυμηθούμε και να θυμίσουμε μερικά πραγματικά δεδομένα, που ενισχύουν τις δραματικές διαπιστώσεις της. Προηγουμένως μια σύντομη επισήμανση: η ημερομηνία του δημοσιεύματος συνέπεσε με την είδηση για το πογκρόμ της Ραφήνας με δράστη τη Χρυσή Αυγή. Είναι σαφές πια σε όλους ότι βρισκόμαστε σε καθεστώς αντίστροφης μέτρησης. Η Χρυσή Αυγή, πιστεύουμε, δεν θα είχε επιχειρήσει αυτό που επιχείρησε σε βάρος των μεταναστών-μικροπωλητών αν δεν συνέτρεχαν δυο προφανείς προϋποθέσεις. Η πεποίθησή της, πρώτον ότι δε θα στρεφόταν εκεί, επί τόπου, στον ανοιχτό και δημόσιο χώρο η αστυνομία εναντίον της για να πράξει το αυτονόητο, να επιβάλει δηλαδή το δίκαιο και το νόμο• η πεποίθησή της, δεύτερον, ότι και οι παρευρισκόμενοι πολίτες, το ανώνυμο πλήθος, ο «λαός» επίσης δεν θα στρέφονταν εναντίον της. Δεν θα επεδείκνυαν, δηλαδή, ίχνος Zivilcourage. Θα την ενθάρρυναν από πάνω, λογάριαζε, με το δίκιο της η ΧΑ, θα συναινούσαν σιωπηρά ή θα σιωπούσαν. Έτσι κι έγινε. Και για τον λόγο αυτό, έτσι και χειρότερα θα ξαναγίνει. Ξανά. Και ξανά. Μέχρι; Το κέλευσμα της Φραγκουδάκη έτυχε, πάντως, του πλέον πρόσφορου ειδησεογραφικού «ντεκόρ» για να γίνει πιστευτό και αποτελεσματικό. Αν βέβαια δεν είναι ήδη αργά.

Ας έλθουμε όμως στην πλάνη, που ομολογεί η Α.Φ., η οποία συνέπεσε με την περίοδο εκκόλαψης του φιδίσιου αυγού. Αναρωτιέται κανείς, αμέσως, αν η πλάνη αυτή είναι δικαιολογημένη, οπότε μπορεί να συγχωρεθεί. Νομίζω πως δεν είναι. Γι’ αυτό άλλωστε και η Α.Φ. μιλά κατόπιν για «ενοχή». Θυμίζω, ενδεικτικά: τη δεκαετία του ’90 η Ελλάδα την ξεκίνησε βάζοντας στη θέση του σκανδάλου Κοσκωτά την παρανοϊκή αναμόχλευση του εθνικιστικού πάθους, όπως αυτή εκφράστηκε στην υπόθεση του «Μακεδονικού» ή «Σκοπιανού». Ηθικοί αυτουργοί της διέγερσης του εθνικιστικού πάθους υπήρξαν συγκεκριμένοι Έλληνες πολιτικοί (κυνικοί λαϊκιστές, αδίστακτοι πολιτικοί καιροσκόποι, ανυπόμονοι μαθητευόμενοι μάγοι), συνεπικουρούμενοι από συγκεκριμένους Έλληνες διανοουμένους και από συγκεκριμένα ΜΜΕ. Ακολούθησε, βεβαίως, η κοινωνία. Το μυαλό των παιδιών μας δηλητηριάστηκε. Πόσοι και ποιοι αντιστάθηκαν τότε στη λαίλαπα; Μήπως η πλειοψηφία; Μήπως οι δημοκρατικές δυνάμεις; Ούτε γι’ αστείο...

Την ίδια εποχή, ωστόσο, στη Γερμανία που εν μέσω ύφεσης, κλεισίματος βιομηχανιών και μεταφοράς επιχειρήσεων στην Άπω Ανατολή και στον Τρίτο Κόσμο, προχωρούσε στην ενοποίησή της, φούντωναν περιστατικά ρατσιστικής βίας. Αυτή εκδηλωνόταν, μεταξύ άλλων, με εμπρησμούς στα κτίρια που φιλοξενούσαν αλλοδαπούς, οι οποίοι είχαν αιτηθεί άσυλο. Πώς αντέδρασε τότε ο Γερμανικός λαός; Την εποχή που εμείς βγαίναμε κατά χιλιάδες στους δρόμους για το «Μακεδονικό», εκείνοι έβγαιναν, επίσης κατά χιλιάδες, στους δρόμους με αναμμένα κεριά κατά της ρατσιστικής βίας. Προσέξτε: δεν έβγαιναν τίποτα αριστεριστές ή τίποτα δυναμικές μειοψηφίες.

Έβγαινε, ας το πούμε σχηματικά, η μισή κοινωνία. Οικογενειάρχες, μεγάλες παρέες. Δεκάδες χιλιάδες. Όλοι όσοι θέλησαν να διαχωρίσουν τη θέση τους από τα φαινόμενα της ρατσιστικής βίας και να τα καταδικάσουν. Όλοι όσοι ήθελαν να ξεκαθαρίσουν ότι, ως προς αυτούς πάντως, τέτοια φαινόμενα ανήκαν οριστικά στο καταδικαστέο παρελθόν. Δεν ήταν ούτε ζήτημα κομμάτων ούτε ζήτημα φορέων. Δεν ήταν, δηλαδή, ζήτημα κομματικής τοποθέτησης. Ήταν η κοινωνία, αυτοπροσώπως. Φυσικά, περιττό να το πούμε, ασκήθηκαν ταυτόχρονα και οι αντίστοιχες πολιτικές, που ήρθαν να προστεθούν σε προηγούμενες πολιτικές διαφώτισης σχετικά με ζητήματα ρατσισμού και ξενοφοβίας στην εκπαίδευση (πρώτα και κύρια), στα ΜΜΕ, στις τοπικές κοινότητες. Θυμάμαι ακόμα τις γιγαντοαφίσες που ανήρτησε για το σκοπό αυτό, την καταπολέμηση δηλαδή του ρατσισμού και της ξενοφοβίας, ο δήμος της Κολωνίας, με επώνυμους, αγαπημένους για τους κατοίκους της πόλης «ξένους», ανάμεσά τους τη βυζαντινή πριγκίπισσα Θεοφανώ.

Θυμάμαι, επίσης, τον Γερμανό δάσκαλο που μου περιέγραφε επισκέψεις μαζί με τους μαθητές του στα γαλλο-γερμανικά σύνορα, στην Αλσατία, για να συναντηθεί εκεί με μαθητές γαλλικού σχολείου, πάνω σε μια γέφυρα, με σκοπό την αμοιβαία καλλιέργεια της συμφιλίωσης για να μην επαναληφθούν τα δεινά του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Θυμάμαι τις συνεχείς εκπομπές στη γερμανική τηλεόραση και στον τύπο γύρω από τα θέματα αυτά. Θυμάμαι. Παρατηρήσατε μήπως τίποτε αντίστοιχες πρωτοβουλίες σε εμάς; Όχι εκ μέρους του κράτους. Εκ μέρους, ας πούμε, των συνδικάτων, των ΜΜΕ, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Όχι τώρα, όχι μεσούσης της κρίσεως. Αλλά λίγο πριν. Την περίοδο της ευφορίας. Δε με βοηθά η μνήμη μου. Έβγαλε γιγαντοαφίσες κανένας δήμαρχος για την ξενοφοβία και το ρατσισμό την εποχή των παχιών αγελάδων; Έκλεισε μήπως τα σχολεία η ΟΛΜΕ για τον Οδυσσέα Τσενάι; Δύσκολο- ο πλούτος μας, βλέπετε, το τριτοκλασάτο life-style με το οποίο ναρκωθήκαμε μέσα σε ελάχιστο χρόνο στηρίχθηκε, με το παραπάνω, στη συλλογικά ληστρική εκμετάλλευση των ξένων. Ως προς τους ξένους εργαζόμενους η ευημερούσα Ελλάδα ήταν μια Dogville.

Θυμηθείτε την κλιμάκωση, που βοήθησε να καλύπτονται όλα αυτά από ανώδυνη σιωπή που έκρυβε μέσα της απειλές και τρόμο. Τον διασυρμό, πρώτα, όσων πολιτών, επώνυμων και ανώνυμων, είχαν το θάρρος να υποστηρίξουν «αντεθνικές» θέσεις. Την υπόθεση Τσενάι. Την υπόθεση Άλεξ. Τα καθημερινά φαινόμενα λεκτικής βίας και άγριας οικονομικής εκμετάλλευσης των ξένων εργαζομένων. Την Κωνσταντίνα Κούνεβα. Θυμάστε μήπως να καλεί η ΓΣΕΕ τους εργαζόμενους με κεριά στην πλατεία Συντάγματος για τίποτε από όλα αυτά;

Η μόνιμη επωδός ήταν ότι εμείς δεν είμαστε ρατσιστές - σαν τους Γερμανούς. Ότι, εν πάση περιπτώσει, το DNA μας δεν έχει σχέση με την ομαδική βία («Θα πρέπει να είναι πολλοί...Από ποια κόλαση βγήκαν...λαός φονιάδων δεν είμαστε, όχι...»)

Φυσικά, οι εξ ημών Έλληνες Εβραίοι ή όσοι από εμάς έτυχε να έχουμε Εβραίους κοντινούς, το ξέραμε καλά ότι ο ρατσισμός και τα στερεότυπα (εις βάρος πχ των Εβραίων) ήταν και παρέμεναν ισχυρότατα στην ελληνική κοινωνία. Έγινε μήπως ποτέ κάποια προσπάθεια, ασκήθηκε κάποια ΠΟΛΙΤΙΚΗ που θα το εμπόδιζε; Αλλά, βεβαίως, οι Έλληνες πατριώτες, δεξιοί και αριστεροί, δε χρειαζόντουσαν «δυτικές» πολιτικές, δεν είχαν να αποδείξουν τίποτα. Ήταν καλοί και δημοκράτες και αντιρατσιστές από την κούνια. Αμ δε...

Τις θεωρίες περί διεθνούς σιωνιστικής συνομωσίας αλλά και περί συγκεκριμένων φυλετικών χαρακτηριστικών ποτέ δε σταματήσαμε να τις ακούμε στις περίφημες όξω καρδιά ελληνικές παρέες. Ξέρουμε, επίσης, πόσο φριχτά αραχνιασμένη (εκτός από αναποτελεσματική και μη ανταγωνιστική) ήταν –και παραμένει- η εκπαίδευση των παιδιών μας στα ζητήματα αυτά και σε άλλα. Ξέραμε, αρκετοί από εμάς, ότι ένα νέο κύμα διαφωτισμού εκκρεμούσε δραματικά, προκειμένου να αλλάξουν αργά και βασανιστικά οι αξίες και οι νοοτροπίες. Αυτά τα ξέραμε και τη «χρυσή εποχή», τότε, πριν τον θρίαμβο (;) της Ολυμπιάδας του 2004.

Για όσους, μάλιστα, εξακολουθούσαν να αμφιβάλλουν, ήρθε και η Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα, που διεξήγαγε για την Ελλάδα το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) στις αρχές του 2003. Η έρευνα, που δημοσιεύτηκε και συζητήθηκε ευρέως, επιβεβαιώσε απλώς ότι ήμασταν –προσέξτε, σε περίοδο έκρηξης της πλαστής ευημερίας μας…- πρωταθλητές σε ζητήματα ρατσισμού και ξενοφοβίας. Μας κινητοποίησε, άραγε, αυτό; Όχι βέβαια! Είχαμε να εκπέμψουμε σε όλη την υφήλιο το ιστορικό μας μεγαλείο.

Ευαίσθητοι συγγραφείς όπως ο Βασίλης Παπαθεοδώρου αφουγκράστηκαν έγκαιρα την αλήθεια κι έγραψαν βιβλία (για εφήβους) όπως το «Στη διαπασών» (2009), που περιγράφει ρεαλιστικά τη στρατολόγηση μαθητών από ομάδες τύπου ΧΑ και τη μύησή τους, ακριβώς, στην ομαδική βία, στο ρατσισμό και το ρατσιστικό μίσος. Το βιβλίο πήρε κρατικό βραβείο. Το μελανό θέμα, ωστόσο, στην πράξη αποσιωπήθηκε.

Πολιτισμικά, λοιπόν, ως προς την ταυτότητά μας, ως προς τη συνείδησή μας του εαυτού και του άλλου, ο ρατσισμός και η ξενοφοβία ήταν «εκεί» πολύ πριν ξεσπάσει η κρίση- πλήθος άλλωστε οι επιστημονικές μελέτες που το τεκμηρίωναν σε επιμέρους τομείς. Και ήταν εκεί από καιρό, στον κυρίαρχο λόγο του Ανδρέα Παπανδρέου, του Αντώνη Σαμαρά, του Ευάγγελου Βενιζέλου, του Αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου, του Αυγουστίνου Καντιώτη, του Άνθιμου στη Θεσσαλονίκη. Ήταν μέρος της κοινής φαντασίωσης δεξιών και αριστερών λαϊκιστών και καιροσκόπων, που γαλούχησαν τις νέες γενιές (αυτές που σαρώνει τώρα η ΧΑ) με τη μεγαλόστομη, ομφαλοσκοπική εθνικιστική-ρατσιστική ρητορική. Ο ρηχός καπετανίστικος κομπασμός για την ανωτερότητά μας ήταν μέρος μιας σχεδόν αυτονόητης ανάγνωσης που μεγάλο μέρος πχ της ποίησης του Ελύτη επέτρεψε και ευνόησε ως προς τον ίδιο τον εαυτό της, παραμορφωμένο έτι περαιτέρω από την πομπώδη «μάτσο» λεβεντιά ενός Θεοδωράκη: αυτή την τελευταία εκδοχή και η Αριστερά, η ηττημένη του Εμφυλίου, την απόλαυσε, σάμπως εκδικητικά, μαζί με το life-style. Τη γεύτηκε και τη χόρτασε όσο κανείς, εθελοτυφλώντας απέναντι στο σκοτεινό μήνυμα που η ίδια συνυπέβαλλε. Το μήνυμα, λεβέντικο και πολεμοχαρές, πέρασε στα τραγούδια, στα βιβλία, στις αφηγήσεις. Ρίζωσε, τολμώ να πω, μέσα στον καθένα από μας. Μας δίχασε εσωτερικά.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο υπεράνω πάσης υποψίας Λεωνίδας Κύρκος, που πρόσφατα μνημονεύθηκε, όπως το άξιζε, με σεβασμό και αγάπη, στην πρώτη επέτειο του θανάτου του. Όταν του ειπώθηκε, λοιπόν, του Λεωνίδα, σε κατ’ ιδίαν συζήτηση, την άνοιξη του ’89 ότι η νεολαία στρέφεται σε συντηρητικές κατευθύνσεις (με βάση το αποτέλεσμα των τότε φοιτητικών εκλογών), ο ηγέτης της ανανεωτικής αριστεράς απάντησε: «δε θέλω να ακούω Κασσάνδρες». Ξέρουμε, άλλωστε, πόσο μεγάλη αδυναμία έδειξε απέναντι στην -ΣΥΡΙΖεύουσα σήμερα- ηγεσία της τότε νεολαίας (του Ρήγα), όσο μάλιστα τον διαβεβαίωναν ότι τα πράγματα ήταν έτσι ακριβώς όπως ο ίδιος ήθελε να τα ακούει. (Τον ίδιο, βέβαια, δεν τον ήθελαν ούτε ζωγραφιστό να τον δουν- αλλά αυτό είναι άλλη μια από τις διαβολικές αντιφάσεις με τις οποίες κουμπώνει η Ιστορία τις αλλαγές των ταχυτήτων, ιδίως δε της όπισθεν). Την ίδια εποχή ο ρεφορμιστής Λεωνίδας, κατασυγκινημένος που απευθυνόταν και πάλι σε κοινό με το ΚΚΕ ακροατήριο, με τον Γκορμπατσώφ να μεσουρανεί, δήλωνε, και πάλι σε κατ’ ιδίαν συζήτηση, ότι ήταν και θα παρέμενε για πάντα φιλοσοβιετικός. Και, για να τριτώσει οπωσδήποτε το «κακό», την τελευταία φορά που είχα την τύχη να τον δω και να κουβεντιάσω μαζί του – θα πρέπει να ήταν ανάμεσα στο 2006 και το 2007- τον ζήσαμε να εξηγεί στην αμήχανη ομήγυρη ότι δεν έβλεπε τι το κακό και το άσχημο είχαν οι ωραίες μαθητικές παρελάσεις στις εθνικές επετείους (κάποιοι από την παρέα είχαν ψελλίσει ότι ίσως και να είχε έρθει πια ο καιρός τους να καταργηθούν).

Κι αν τα γράφω αυτά δεν είναι βέβαια για να αποκαθηλώσω με οποιονδήποτε τρόπο τον Λεωνίδα. Που και στα υπό συζήτηση θέματα, βλέπε «Μακεδονικό», επέδειξε Zivilcourage με το παραπάνω. Σκεφτείτε, θέλω να πω, αν έτσι σκεφτόταν κι αντιδρούσε ο Λεωνίδας, τί γινόταν με τους άλλους. Δείτε, με έναν τρόπο παραδειγματικό, το μέγεθος της αδυναμίας και της στρέβλωσης ενός ολόκληρου κόσμου, που ούτε και το πιο φωτισμένο κομμάτι του δεν ήθελε να δει κατά πρόσωπο αυτό που ήταν το κατεξοχήν δυσάρεστο, αυτό που με τίποτε δεν «κολλούσε» με τη στερεότυπη αυτοεικόνα. Και, για να είμαστε δίκαιοι και ειλικρινείς: ίσως δεν ήταν, εντέλει, και δουλειά της γενιάς του Λεωνίδα να το κάνει αυτό. Αν όμως αποτολμήσουμε να προχωρήσουμε πιο κάτω στις ηλικίες, τότε πια τα ελαφρυντικά, φοβάμαι, θα εξαερωθούν εν ριπή οφθαλμού. Κάτι θα ξέρει, σκέφτομαι εκ των υστέρων, η Φραγκουδάκη που καλεί με τόση πίκρα «Ας ξυπνήσουμε οι αθώοι» - κι ας υποχωρεί στο τέλος στο λεωνιδο-κυρκικό «Λαός φονιάδων δεν είμαστε, όχι».

Παντελής Γιαννουλάκης, ΡΕΘΥΜΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ - 8 Σεπτεμβρίου 2012

Ανθρωπιστική κρίση και «κάθαρση»

«Ότι τα πράγματα δεν βαίνουν κατ’ ευχήν στην Αποικία δεν μένει η ελάχιστη αμφιβολία, και μ’ όλο που οπωσούν τραβουμ’ εμπρός, ίσως, καθώς νομίζουν ουκ ολίγοι να έφθασε ο καιρός να φέρουμε Πολιτικό Αναμορφωτή (…)
(«Ευτύχημα θα ήταν αν ποτέ δεν τους χρειάζονταν κανείς). Για καθετί, για το παραμικρό ρωτούνε κι εξετάζουν, κι ευθύς στο νου τους ριζικές μεταρρυθμίσεις βάζουν, με την απαίτηση να εκτελεσθούν άνευ αναβολής.
Έχουνε και μια κλίση στες θυσίες.

Παραιτηθείτε από την κτήσιν σας εκείνη (…)
Παραιτηθείτε από την πρόσοδον αυτή,
κι από την άλληνα τη συναφή,
και από την τρίτη τούτην: ως συνέπεια φυσική είναι μεν ουσιώδεις, αλλά τι να γίνει; Σας δημιουργούν μια επιβλαβή ευθύνη.

Κι όσο στον έλεγχό τους προχωρούνε, βρίσκουν και βρίσκουν περιττά, και να παυθούν ζητούνε, πράγματα που όμως δύσκολα τα καταργεί κανείς.

Κι όταν με το καλό τελειώσουν την εργασία, κι ορίσαντες και περικόψαντες το παν λεπτομερώς, απέλθουν, παίρνοντας και την δικαία μισθοδοσία, να δούμε τι απομένει πια, μετά τόση δεινότητα χειρουργική.»-(…). Κ. Π. Καβάφη «Εν μεγάλη ελληνική αποικία, 200 π.Χ.».

Και να θέλεις στις μέρες μας να ασχοληθείς και να μνημονεύσεις κάτι ευχάριστο και αισιόδοξο, πού τέτοια τύχη; Οι σύγχρονοι «Οικονομικοί -Πολιτικοί Αναμορφωτές» μας έχουν «κουρέψει» κάθε διάθεση… με «δεινότητα χειρουργική»! Κυρίως όμως, έχουν κόψει τα φτερά των νέων! Η επίσημη ανεργία (στοιχεία: ΕΛΣΤΑΤ) τον Ιούνιο έφτασε στο 24,4 % με 1.216.410 ανέργους! Μέσα σε ένα μην (Μάιος -Ιούνιος) οι άνεργοι αυξήθηκαν κατά…. 50.000(!), ενώ από τον περασμένο Ιούνιο ως το φετινό κάθε μέρα 1.193(!) εργαζόμενοι διάβαιναν την πόρτα της εξόδου… Το 55% των νέων μας δεν έχουν εργασία και μόλις …. 3.766.415 είναι οι απασχολούμενοι. Στην περιφέρεια της Κρήτης η ανεργία αγγίζει το 23% (!). Φανταστείτε να μην είχαμε και τον τουρισμό…. Η ΓΣΕΕ μας «μαυρίζει» την ψυχή ακόμα πιο πολύ μιας και προ-βλέπει ότι η πραγματική ανεργία στο τέλος του έτους θα ξεπεράσει το … 34%!!

Τι φανερώνει αυτή η κατάντια; Μήπως κάτι διαφορετικό από μια γενική και ουσιαστική πτώχευση θεσμών, αξιών, οικονομίας, πολιτικού συστήματος, αρχών;

Αποτελεί ή όχι «δουλεία» και αποσύνθεση του κοινωνικού ιστού; Κρίση πολιτισμική…

Πρέπει να φτάσουν στο «Θεό» οι αριθμοί, η κοινωνία «να τρώει τις σάρκες της», η κοινωνική έκρηξη (και πιθανόν η βία) να οδηγήσει τη χώρα σε συμφορές μεγάλες προκειμένου οι «οικονομικοί-πολιτικοί Αναμορφωτές» μας να κατανοήσουν την ανθρωπιστική κρίση, στην οποία οδηγούν ένα λαό και κυρίως τους νέους και τους συνταξιούχους;

Μόνο λόγια του αέρα… Μόνο «επικοινωνισμοί», μόνο δήθεν ευαισθησίες, δήθεν σχέδια, υποσχέσεις που σαν τα θαύματα διαρκούν τρεις ημέρες, μόνο παραπληροφόρηση από τα κεντρικά ΜΜΕ.

Λόγια… λόγια και εικονική πραγματικότητα! Σχέδιο δράσης, δίχτυ κοινωνικής προστασίας, υγεία, ασφάλεια, περίθαλψη -πρόνοια… «τα βρίσκουν περιττά και να παυθούν ζητούνε»! Σε τέτοια «βάραθρα» έχει φτάσει η ψυχολογία των πολιτών, που πια δεν ρωτάμε «τι κάνεις;» αλλά… «Έχεις δουλειά;». Και όσοι έχουμε ακόμα ένα μισθό («κουρεμένο με την…ψιλή») αισθανόμαστε από τη μια τυχεροί κι από την άλλη πονάμε μέσα μας για τη σύγχρονη αυτή «δουλεία» της κοινωνίας μας και αποφεύγουμε, έστω και άθελά μας, να πούμε το παραμικρό που θα πληγώσει ακόμα περισσότερο την ψυχή των διπλανών μας που βρίσκονται στην απέναντι, από εμάς, «όχθη»…

Όμως, το δράμα των Ελλήνων αναμένει την δική του… «κάθαρση». Είναι αδιανόητο (αργά ή γρήγορα) να μην αναζητηθούν και οι πιθανές ποινικές ευθύνες όσων άσκησαν εξουσία στον τόπο αυτό τα τελευταία τουλάχιστον 15 χρόνια… Δεν αρκεί η πολιτική ευθύνη και η τιμωρητική ψήφος των πολιτών. Κι αυτό θα πρέπει το πολιτικό μας προσωπικό όχι να το αποφεύγει με παλαιού τύπου πολιτικαντισμούς (λ.χ. επιχειρείται πολιτική δίωξη, έχουν παραγραφεί τα όποια αδικήματα κ.ά.), αλλά να αποφασίσει ομόφωνα να ελέγξει το καθετί, για όσο χρόνο αυτό θα απαιτήσει, χωρίς πολιτικές-κομματικές παρεμβάσεις.

Όμως, σημάδια (ουσιαστικά) μιας αυτογνωσίας, μιας ουσιαστικής διάθεσης αυτοελέγχου, αυτοκριτικής, μετάνοιας δε συναντάμε ως τώρα από το πολιτικό προσωπικό του τόπου. Αντιθέτως, μάλιστα, παρακολουθούμε λ.χ. από τα εθνικής εμβέλειας ΜΜΕ τις «περιοδείες- διακοπές» του πρώην πρωθυπουργού κ. Γ. Παπανδρέου από ήπειρο σε ήπειρο και την ανησυχία για το αν θα προλάβει την… πτήση, ώστε να είναι στην ώρα του στη γενέθλια εκδήλωση του ΠΑΣΟΚ(!). Δηλώνοντας, μάλιστα, ότι αποτελεί «πολιτική δίωξη» η διερεύνηση για το αν εξαρχής γνώριζε ότι το πρώτο Μνημόνιο … «δεν βγαίνει» (βασισμένα όλα τούτα σε δηλώσεις του κ. Π. Ρουμελιώτη- πρώην αντιπροσώπου της Ελλάδας στο ΔΝΤ). Αλλά και ο Ευ. Βενιζέλος μας είπε ότι οι οικονομικοί ελεγκτές κάνουν «επικοινωνιακή τακτική», γιατί όλα αυτά είχαν εξεταστεί από την προηγούμενη Βουλή…

Οι πολίτες αυτού του τόπου ούτε στις φαυλότητες του χθες επιθυμούν να επιστρέψει η χώρα, αλλά ούτε να βιώνει βήμα βήμα μια ανθρωπιστική κρίση…

Μια κρίση όπως την περιγράφει στο μυθιστόρημά του ο Βασίλης Παπαθεοδώρου, με τίτλο: «Οι άρχοντες των σκουπιδιών». (Εκδόσεις «Καστανιώτη»). Ελπίζουμε το μυθιστόρημα αυτό να μείνει μόνο στο χαρτί και όχι στη ζωή…

Πραγματικά το ελπίζουμε!

www.keimena.ece.uth.gr - 26 Ιουλίου 2012

ΓΙΑ ΜΙΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΓΡΑΦΗ

Η περίπτωση των συγκρούσεων

Η καμπύλη του μυθοπλαστικού χαρακτήρα και η δομή της ιστορίας

(Σημ.: α) Δράση 1=Αρχή μυθοπλασίας, τίθεται το θέμα. Σημείο πλοκής 1.
β) Δράση 2= Μέσον μυθοπλασίας. Αντιμετώπιση του θέματος, σημείο πλοκής 2. γ) Δράση 3= Τέλος μυθοπλασίας. Λύση)

Ο συγγραφέας θα πρέπει να λάβει υπόψη τη σημαντική σχέση που υπάρχει ανάμεσα στους μυθοπλαστικούς χαρακτήρες, και κυρίως στον πρωταγωνιστή, και στη γενικότερη δομή και πλοκή της ιστορίας. Στην αρχή της ιστορίας ο συγγραφέας μπορεί να πλάσει τον κύριο χαρακτήρα του εντελώς ανθρώπινο, ακόμα κι αν δεν είναι ή θα τον πλάσει να αντιστέκεται στις αλλαγές, οπότε εμφανίζεται η εσωτερική σύγκρουση. Αν ο χαρακτήρας είναι ευχαριστημένος, τότε δεν υπάρχει λόγος να δημιουργήσει ο συγγραφέας συνθήκες μεταβολής του. Στο σημείο πλοκής 1 θα πρέπει να λάβουν χώρα γεγονότα που θα ανατρέψουν τις ισορροπίες, να προκληθεί έκπληξη και η ιστορία να αναπροσανατολιστεί σε νέα κατεύθυνση, ώστε να δηλώνεται ή να αφήνεται να εννοηθεί ότι η ζωή του πρωταγωνιστή ενδεχομένως να μην είναι πλέον ι ίδια. Για παράδειγμα, η ζωή του Άλεκ στα Χνότα στο τζάμι του Παπαθεοδώρου μεταβάλλεται, αφότου υπήρξε μάρτυρας δολοφονίας συναδέλφου του μετανάστη φοιτητή. Η ισορροπία θα αποκατασταθεί, όταν στο τέλος, στην καμπή πλοκής 2 θα πάρει ζωτικές αλλά σωστές αποφάσεις, να αποκαλύψει την όλη σκευωρία. Όλο αυτό το διάστημα, ο συγγραφέας κυμαινόταν ανάμεσα σε τεχνικές εφησυχασμού, εσωτερικών μονολόγων, εσωτερικών και εξωτερικών συγκρούσεων, καταστάσεις αποπροσανατολισμού, κ.ά….

…Ο τύπος των συγκρούσεων στο μυθιστόρημα που γράφει ένας συγγραφέας εξαρτάται κατά μεγάλο μέρος από το είδος του… Η επιστημονική φαντασία και η φαντασία είναι δύο από τα πιο ευέλικτα είδη στις συγκρούσεις και στο suspense. Μια σύγκρουση στο φανταστικό υποείδος μπορεί να κυμαίνεται από ένα προσωπικό αγώνα μέχρι τη χρήση μαγείας. Στην επιστημονική φαντασία από την πιο απλή εκδοχή της, τη διαστημική όπερα, μέχρι προβληματισμούς, σχετικά με την ηθική της δημιουργίας τεχνητής ζωής ή την κλωνοποίηση ή σε κοινωνικο-ψυχολογικό και πολιτικό επίπεδο ή σχετικά με καταστάσεις δυστοπίας και την ανάγκη ανατροπής τους – κυρίως με ατομικό αγώνα, όπως ο Άλεκ στο Χνότα στο τζάμι…

Σύγκρουση μυθοπλαστικού χαρακτήρα με τη μηχανή

Πρόκειται για ένα τύπο σύγκρουσης που δεν επισημαίνεται από τη λογοτεχνική κριτική, μολονότι οι μηχανές είναι μια διαρκώς και μεγαλύτερη πηγή σύγκρουσης, καθώς χρησιμοποιούνται ολοένα και περισσότερο και επομένως αυξάνονται οι πιθανότητες να εξαναγκάζονται σε ανταγωνιστές. Καθώς προχωρά η τεχνολογία, η φαντασία μας μεγαλώνει με άγρια σενάρια. Υπολογιστές που αισθάνονται, συνομιλούν με τους μυθοπλαστικούς χαρακτήρες και ρυθμίζουν ακόμα και τη ζωή τους (Παπαθεοδώρου, Το μήνυμα) ή ρομπότ είναι κοινά παραδείγματα μηχανής ή ανθρωποειδή που λειτουργούν ως συμπαραστάτες αλλά και ως ανταγωνιστές. Ένας σύγχρονος συγγραφέας έχει πλέον ποικιλία τρόπων για να δημιουργήσει συγκρούσεις στην πλοκή της ιστορίας του, αλλά με φειδώ, καθώς η κατάχρηση απειλεί ολόκληρη την ιστορία…

Δρ. Γεώργιος Παπαντωνάκης,
Επίκουρος Καθηγητής Παιδικής Λογοτεχνίας Πανεπιστημίου Αιγαίου

Περιοδικό «ΔΙΑΒΑΖΩ», Τεύχος 525 - Ιανουάριος 2012

Η νεανική ηλικία έχει πολλές επιμέρους περιόδους, καθεμιά με τα δικά της χαρακτηριστικά: των κοριτσιών που είναι πιο ώριμα, των αγοριών που καθυστερούν λίγο σε σχέση με τα κορίτσια, τους νέους ενήλικους που πλησιάζουν στους μεγάλους... άρα τι θα πει εφηβικό μυθιστόρημα και για ποιους ακριβώς; Εφηβικά είναι τα βιβλία που ασχολούνται με προβλήματα και τους προβληματισμούς της όποιας εφηβικής ηλικίας και έχουν ήρωες εφήβους, όπως τα Στη Διαπασών (Παπαθεοδώρου, Καστανιώτης) και Ύαινες (Μανδηλαράς, Πατάκης); Ή μήπως είναι η δική μας ματιά και η προσπάθεια ερμηνείας καταστάσεων που αφορούν τους εφήβους;...

Μαρίζα Ντεκάστρο

Ηλεκτρονικό Περιοδικό ΚΕΙΜΕΝΑ - www.keimena.ece.uth.gr, 12/12/2011

Οικογένεια και περιθωριακός ήρωας.
Ιδεολογική λειτουργία, συμβάσεις και ανατροπές στη σύγχρονη ελληνική Εφηβική Λογοτεχνία

Οι προβληματικές οικογενειακές σχέσεις
Συμμορίες και ακροδεξιές οργανώσεις
...Ως μέλος ανάλογης οργάνωσης εμφανίζεται και ο δεκαεφτάχρονος έφηβος Θανάσης στο μυθιστόρημα του Παπαθεοδώρου Στη Διαπασών. Ζει με την καρδιοπαθή μητέρα του, τον πατριό του και τα ετεροθαλή του αδέλδια. Εκδηλώνει έντονη επιθετικότητα, μισείς τους ξένους συμμαθητές του, αλλά και τους καθηγητές του. Φανατικός οπαδός του Ολυμπιακού, επιδίδεται συχνά σε βανδαλισμούς στο γήπεδο. Είναι, επίσης, μέλος της εθνικιστικής οργάνωσης των «Ελευθερολακώνων», οι οποίοι πιστεύουν στο δωδεκάθεο και προβαίνουν σε άσχημες και βίαιες πράξεις με πρόφαση τη βελτίωση της κοινωνίας. Και στο έργο αυτό ο χωρισμός των γονιών και η συνύπαρξη με τον πατριό επηρεάζουν πολύ αρνητικά τον έφηβο ήρωα. Άτυπη περιθωριακή ομάδα συγκροτεί και η παρέα του Αλέξη, παιδιού χωρισμένων γονιών που ζει με τη μητριά και τα ετεροθαλή του αδέλφια, στο Άλφα. Μαζί με τους φίλους του αρέσκονται να ζουν επικίνδυνα, συμμετέχουν σε βανδαλισμούς στο γήπεδο, ενώ προβαίνουν σε καταστροφές, ακόμα και στο χώρο του Πολυτεχνείου. Ο Αλέξης σταδιακά θα συνειδητοποιήσει τη λανθασμένη συμπεριφορά τους και θα αλλάξει ζωή, επιθυμώντας τελικά να σπουδάσει αρχιτέκτονας. Ο πρωταγωνιστής της ιστορίας προέρχεται από οικογένεια με χωρισμένους γονείς και μάλιστα ο πατέρας του εκδηλώνει βίαιη συμπεριφορά απέναντι στη μητέρα του και στον ίδιο...

Τριαντάφυλλος Η. Κωτόπουλος
Λέκτορας Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών,
Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας

Γεώργιος Παπαντωνάκης – Τριαντάφυλλος Κωτόπουλος, Εκδόσεις Ίων 2011

1 Το σκηνικό ως Λογοτεχνική Συνιστώσα

Ο χώρος ως συνθετικό σκηνογραφίας στη λογοτεχνία- όροι και χρήσεις

1.2. Χώρος, μυθοπλαστικός χαρακτήρας και αστικό, φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον

…Μολονότι, σε γενικές γραμμές το σκηνικό δεν αποτελεί μέρος της χαρακτηρολόγησης, η μελέτη του την ενισχύει. Έτσι, εάν ένας μυθοπλαστικός χαρακτήρας προτιμά την ασφάλεια του σπιτιού ή ένα χώρο επικίνδυνο, μακριά από το σπίτι, ο χώρος στον οποίο κινείται, μπορεί να βελτιώσει την προσωπογραφία του. Διαφορετικά, για παράδειγμα, απεικονίζονται λογοτεχνικοί χαρακτήρες στην πόλη και διαφορετικά σε ένα ειδυλλιακό τοπίο. Στην πόλη, καθώς εξελίσσεται ο πολιτισμός και η κοινωνική σταθερότητα βρίσκει πρόσφορο έδαφος, ο χώρος εμπεριέχει άγχος και απειλή (Παπαθεοδώρου Χνότα στο τζάμι), γεγονός, που δεν ευνοεί μια απρόσκοπτη επιβίωση του παιδιού ή του εφήβου. Σε μη αστικές περιοχές, καταστάσεις και γεγονότα βιώνονται συνήθως θετικότερα, μολονότι είναι δυνατόν η αρχική, ειδυλλιακή ατμόσφαιρα και η φυσική ουτοπία (Παπαθεοδώρου Το μήνυμα β’ μέρος, περιοχή όπου ζει η Ελπίδα, Μαυροκεφάλου το άλλο Ευρωπονήσι) να έχουν υποχωρήσει…

…Η κειμενική πόλη ως κοινωνικό τοπίο αποτελεί μια τρίτη κατηγορία τα ταξινόμησης του χώρου, στον οποίο τα κοινωνικά συστήματα συνυπάρχουν με τη δράση των πρωταγωνιστών. Συνήθως, ο τρόπος ζωής αποτυπώνει την απάνθρωπη τεχνοκρατούμενη και συχνά παρακολουθούμενη και διοικούμενη μέσω Η/Υ πόλη, κυρίως στην επιστημονική φαντασία (Παπαθεοδώρου Το μήνυμα, Χνότα στο τζάμι, Δικαίου Η κοιλάδα με τις πεταλούδες, Τσαλδάρη Η Αριάδνη και το μυστικό ενός αρχαίου μύθου). Τα κείμενα αυτά ανήκουν στην επιστημονική φαντασία και προεξαγγέλλουν τη σκληρότητα τη διοίκησης απέναντι στους πολίτες, κατά παράβαση των σχετικών πλατωνικών και αριστοτελικών απόψεων, ενώ ταυτόχρονα αντικατοπτρίζουν μια συλλογική δύναμη, δοτή ή αιρετή (στην επιστημονική φαντασία πάντα δοτή ή κατόπιν υφαρπαγής). Οριοθετούν με τον τρόπο αυτό χώρο στον οποίο η ανθρώπινη δραστηριότητα πραγματώνεται και μετασχηματίζεται ως ένα πολυπολιτισμικό πεδίο όχι μόνο δράσης αλλά και αντίδρασης ανάμεσα στον πολίτη-άτομο και στο υλικό και κοινωνικό-πολιτιμικό περιβάλλον. Λόγω της μετεξέλιξης της κοινωνίας κυρίως σε κοινωνίες του αστικού χώρου, οι ανθρώπινες σχέσεις που αναπτύσσονται αρθρώνονται γύρω από τη συμπαράσταση και την αλληλεγγύη. Ο δημόσιος χώρος έχει γίνει πλέον πιο προσωπικός και συχνά αποκτά διαστάσεις επικοινωνίας, διαμαρτυρίας και διεκδίκησης- ουσιαστικών σχέσεων ανάμεσα στον πολίτη και στο κράτος, επιχειρώντας να μεταδώσει το μήνυμα ότι έστω και κάτω από προϋποθέσεις οι ανθρώπινες σχέσεις δεν έχουν διαρραγεί ουσιαστικά. Η (ανά)δόμησή τους επιτυγχάνεται μέσα από παράγοντες συγκινησιακούς και πολιτισμικούς, ως τους μόνους ικανούς να οικοδομήσουν τις αληθινές ανθρώπινες σχέσεις και ατομικές ελευθερίες, που πλήττονται από τα πολιτικά συστήματα αι τις δυνάμεις εξουσίας που εκφράζουν με ποικίλους τρόπους (λ.χ. παρακολούθηση και κάμερες) και καταστρατηγούν κάθε έννοια του πολίτη, τη δημοκρατία και σε τελευταία ανάλυση το ευ ζην, τουλάχιστον όσον αφορά στα κείμενα επιστημονικής φαντασίας (Παπαθεοδώρου Το μήνυμα, Χνότα στο τζάμι, Δικαίου Η κοιλάδα με τις πεταλούδες, Τσαλδάρη Η Αριάδνη και το μυστικό ενός αρχαίου μύθου). Έτσι, στα μυθιστορήματα αυτά, στα οποία κυριαρχούν κοινωνικοπολιτικές δυστοπίες, ο αστικός δομημένος (ουσιαστικά, κοινωνικά, οικονομικά και κυρίως αυταρχικά πολιτικά) χώρος αποτυπώνει ένα ενιαίο Εγώ ολιγαρχικών δυνάμεων και μια αποκρουστική σύλληψη του δομημένου χώρου εξουσίας πλέον από την πλειονότητα των πολιτών…

2 Ο χρόνος ως αναγκαίο συστατικό της σκηνογραφίας

2.1 Τύποι της χρονικής διάστασης του σκηνικού

η Nikolajeva, αναφερόμενη στο χρόνο του συγγραφέα και στο χρόνο της ιστορίας, υποστηρίζει ότι παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να υπάρχει η διάκριση ανάμεσα στο σύγχρονο, το ιστορικό, το αναδρομικό και το φουτουριστικό σκηνικό και διευκρινίζει ότι όλοι αυτοί οι όροι αναφέρονται στη σχέση ανάμεσα στο χρόνο του συγγραφέα και στο χρόνο των γεγονότων που απεικονίζονται στη μυθοπλασία. Ο βαθμός διείσδυσης του χρόνου γραφής ενός μυθοπλαστικού λογοτεχνικού κειμένου αποτελεί βασικό κριτήριο δηλαδή για το χαρακτηρισμό και την ένταξή του σε μια από τις παραπάνω κατηγορίες. Έτσι, ένα μυθιστόρημα είναι σύγχρονο, εάν περιγράφει λιγότερο ή περισσότερο την ιστορική περίοδο που γράφτηκε,  όπως για παράδειγμα  το Bridge to Terabithia (Γέφυρα για την Τεραμπίθια) ή το Ανίσχυρος Άγγελος του Μάνου Κοντολέων, το οποίο αποτυπώνει γεγονότα, την εξέγερση των μαθητών το 2008 στην Αθήνα και τη δολοφονία ενός νεαρού δεκαπεντάχρονου από αστυνομικό ή Στη διαπασών του Παπαθεοδώρου που απεικονίζει τους κινδύνους της εφηβικής ηλικίας να εμπλακεί σε μη κοινωνικοπολιτικά αποδεκτές οργανώσεις στην εποχή που γράφτηκε το μυθιστόρημα, ανεξάρτητα αν η ιστορία είναι δυνατόν να είναι διαχρονική…

4. Κειμενική οριοθέτηση του χώρου

…Είναι δυνατόν ο χώρος να υπονοείται γενικά και αόριστα στον τίτλο, όπως συμβαίνει στο Μεγάλο ταξίδι της κινέζικης πάπιας του Βασίλη Παπαθεοδώρου… Εκεί παρακολουθούμε το θαλάσσιο ταξίδι της «κινέζικης πάπιας», το οποίο υποκρύπτει διαπλεκόμενα συμφέροντα που θα αποκαλυφθούν με το πέρας του ταξιδιού…

5. Πώς αποκαλύπτεται ο χώρος

…Εφόσον το σκηνικό αποτελεί τη χωρική απλώς πλαισίωση μέσα στην οποία κινούνται οι ήρωες, δεν περιγράφεται με λεπτομέρειες. Η αδρομερής αναφορά του έχει μοναδικό στόχο να προσδιορίσει το χώρο μέσα στον οποίο κινούνται οι ήρωες και το κείμενο είναι ηρωοκεντρικό (μυθιστόρημα χαρακτήρων). Έτσι, με αμυδρό φόντο ένα, ενδεχομένως ανώνυμο, ακρογιάλι, ένα δάσος, ένα χωριό που απεικονίζεται χωρίς ιδιαίτερες λεπτομέρειες, μια περιπετειώδης περιδιάβαση σε ένα ευρύτατο χώρο (που δε συναντά όμως ταξιδιωτική λογοτεχνία) αποτελούν τον απαραίτητο χώρο για να αναπτυχθούν οι ήρωες, χωρίς να τους επηρεάζει ο τόπος, όπως λ.χ. συμβαίνει … στο Μήνυμα του Παπαθεοδώρου και σε ένα πλήθος άλλα κείμενα.

7. Οντολογία των χαρακτήρων

…Ένας μυθιστορηματικός χαρακτήρας μπορεί:

Να έχει ηθική συνείδηση και να διέπεται από αξιακά συστήματα που την αποκαλύπτουν. Η ηθική συνείδηση και η συνέπεια, όπως και άλλες ηθικές και κοινωνικές ποιότητες, επισημαίνονται κυρίως στον πρωταγωνιστή, αλλά και στους συμπαραστάτες του. Η παρουσία τους, η οποία υπακούει στο γενικότερο δομικό σχήμα καλό και κακό, είναι αναγκαία συνθήκη για την πλοκή και την εξέλιξη της ιστορίας. Προκειμένου για την ελληνική παιδική λογοτεχνία, η ύπαρξη ηθικών και κοινωνικών ποιοτήτων βρίσκεται σε άμεση συνάφεια με τα ιδεώδη και τη γενικότερη φιλοσοφία του ελληνικού πολιτισμού. Ο εντοπισμός τους, καθώς διέπουν προφανώς και τους μυθιστορηματικούς χαρακτήρες άλλων λογοτεχνιών, δε σημαίνει μια εθνικιστική ή εθνοκεντρική «διαπαιδαγώγηση» των παιδιών και των εφήβων. Για να αποφευχθεί μια διάσταση όπως αυτή, ο αναγνώστης καλό είναι να έρθει σε επαφή και με κλασσικά τουλάχιστον κείμενα ξένων λογοτεχνιών, ώστε να κατανοήσει ότι οι ποιότητες αυτές είναι διαχρονικές και υπερτοπικές… Παρόμοια, μπορεί ο αναγνώστης να ανιχνεύσει τα ηθικά στοιχεία σε μυθοπλαστικούς χαρακτήρες, όπως ο Άλεκ στα Χνότα στο τζάμι

8. Λειτουργίες του σκηνικού

8.2 Το σκηνικό ως λογοτεχνική γεωγραφία

Δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στο χώρο των κειμένων της παιδικής λογοτεχνίας και με κριτήριο ότι τα παιδιά αναζητούν για την κατανόηση των έργων αυτήν ακριβώς την ακολουθία των γεγονότων που απαρτίζουν μια ιστορία σε ενιαίο σύνολο, υπενθυμίζουμε ότι μπορούμε να ορίσουμε το σκηνικό ως τον όρο, με τον οποίο εννοούμε τον καθορισμένο ειδικά τόπο και χρόνο που έχει επιλέξει ο συγγραφέας να παρατίθενται τα γεγονότα, οι σκηνές και τα επεισόδια, να αναπτύσσονται οι χαρακτήρες και να εκτυλίσσεται η ιστορία σε ένα συγκεκριμένο έργο. Μπορεί να είναι φαντασιακός…, ή ρεαλιστικός (ο χώρος σε λογοτεχνικά κείμενα με κοινωνική παθογένεια ή θέματα από την καθημερινότητα ή στην ιστορική μυθοπλασία) ή φαντασιακός με ρεαλιστικές απεικονίσεις, όπως συμβαίνει στα λογοτεχνικά κείμενα επιστημονικής φαντασίας ή τέλος ρεαλιστικό με φαντασιακές αποτυπώσεις του χώρου και πάλι σε λογοτεχνικά κείμενα επιστημονικής φαντασίας. Στη ρεαλιστική εκδοχή του, μπορεί να είναι αγροτικός, στεριανός ή νησιωτικός…, εσωτερικός ή εξωτερικό ή εναλλασσόμενος (Παπαθεοδώρου Το μήνυμα, Χνότα στο τζάμι, κ.ά,),…

8.3 Το σκηνικό ως ανταγωνιστής

…Συναντούμε ένα σημαντικό αριθμό λογοτεχνικών κειμένων για νέους, στα οποία οι μυθοπλαστικοί χαρακτήρες εμφανώς βρίσκονται σε δυσαρμονία με το κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον, οπότε μπορούμε να κάνουμε λόγο για δυστοπικό «χώρο». Οι δυστοπίες αυτές απαντώνται στη νεανική λογοτεχνία, σε αντίθεση με την ουτοπία, η οποία είναι συνυφασμένη με τη λογοτεχνία που απευθύνεται σε μικρά παιδιά, για καθαρά ψυχολογικούς και παιδαγωγικούς λόγους. Η αρνητική σχέση των νεαρών πρωταγωνιστών οφείλεται στις εφηβικές ανησυχίες και στην αναζήτηση-διεκδίκηση φυσικού και κοινωνικού χώρου, ο οποίος να εναρμονίζεται με το ιδεολογικό τους σύστημα. Τη δυσαρμονία αυτή τη συναντούμε ήδη σε κείμενα της δεκαετίας του 1980, αλλά κυρίως σε κείμενα της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα πολιτικής και κοινωνικής επιστημονικής φαντασίας (Τσαλδάρη Η Αριάδνη και τα μυστικά ενός αρχαίου θρύλου, Παπαθεοδώρου Χνότα στο τζάμι, κ.ά.)…

…Σε δυστοπικό κοινωνικό και πολιτικό χώρο ζει και ο νεαρός ήρωας Άλεκ στο Χνότα στο τζάμι. Ο ήρωας θα καταφέρει να αποκαλύψει και να ανατρέψει τις σκευωρίες του καθεστώτος, το οποίο καλλιεργεί το χαφιεδισμό και δολοφονεί τους μετανάστες, παραποιώντας την πραγματικότητα. Στα κείμενα αυτά, ο δομημένος χώρος περιγράφεται αρκετά ικανοποιητικά. Στο μυθιστόρημα του Παπαθεοδώρου ο χώρος συνήθως είναι εσωτερικός και δεν περιγράφεται με λεπτομέρειες, επειδή δεν ενδιαφέρει ιδιαίτερα, εκτός από τις περιπτώσεις εκείνες που επιβάλλεται, προκειμένου να αποδοθεί η παρακολούθηση των πολιτών και οι ανελεύθερες καταστάσεις. Ο εξωτερικός χώρος, μολονότι έχει μικρότερη έκταση στη μυθοπλασία, περιγράφεται εναργέστερα, προκειμένου να αποδοθεί η σκηνή της δολοφονίας ή η προσπάθεια των αστυνομικών να ανακαλύψουν το χώρο που τελέστηκε η εγκληματική ενέργεια κατά του μετανάστη από τον πρωταγωνιστή της ιστορίας, Άλεκ.

8.7 Το σκηνικό ως σύμβολο

… Στα κείμενα επιστημονικής φαντασίας, ο χώρος μπορεί να αποκτήσει πολιτικό περιεχόμενο, συμβολίζοντας μια απολυταρχικά (Βερέττας Εισβολή στη Μυρμηγκάνα, Παπαθεοδώρου Το μήνυμα, Χνότα στο τζάμι, Τσαλδάρη Η Αριάδνη και το μυστικό ενός αρχαίου θρύλου) ή δημοκρατικά ή ουτοπικά κυβερνώμενη χώρα….

9. Στοιχεία του χαρακτήρα

Θεωρούμε χρήσιμο να διερευνήσουμε τη λειτουργία ορισμένων τεχνικών, φαινομενικά ασήμαντων ή αυτονόητων, οι οποίες όμως διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην πληρέστερη απόδοση των μυθιστορηματικών χαρακτήρων. Οι ποιότητες αυτές στην παιδική λογοτεχνία, σε σχέση με τη λογοτεχνία γενικότερα είναι πιο περιορισμένες, γιατί και οι εμπειρίες του παιδιού, παρά τη χειραφέτησή του, είναι σημαντικά λιγότερες. Σύγχρονα προβλήματα που μαστίζουν την κοινωνία, όπως τα ναρκωτικά (…), το AIDS (…), η βία και ο ρατσισμός (…, Παπαθεοδώρου Οι εννέα Καίσαρες, Χνότα στο τζάμι, Στη διαπασών) πλήττουν επικίνδυνα τους μυθιστορηματικούς εφήβους, ή και προεφήβους ακόμα,  και αποτυπώνονται στα λογοτεχνικά κείμενα που απευθύνονται σ’ αυτούς…

…Τα τελευταία χρόνια οι συγγραφείς έχουν την τάση να χρησιμοποιούν ξενικά ονόματα (για παράδειγμα, Άλεκ στα Χνότα στο τζάμι του Παπαθεοδώρου…). Δε θεωρούμε ότι πρόκειται για μιμητισμό, αλλά ότι η τεχνική αυτή απεικονίζει το στόχο του συγγραφέα να αποτυπώσει την εξωτερική δυστοπική κατάσταση (Άλεκ/Χνότα στο τζάμι)…, καθώς ο συγγραφέας με τον τρόπο αυτό στέλνει το μήνυμα ότι η ιστορία του μπορεί να αφορά κάθε άνθρωπο σε κάθε μέρος του πλανήτη.

3 Η Δυναμική της Πλοκής στην Εξέλιξη της Ιστορίας

3.2 Ορίζοντας την πλοκή

…Μια καλή επιλογή του συγγραφέα διαμορφώνει μια πλοκή με συγκρούσεις, ένταση και δράση, που λαμβάνουν χώρα σε ένα συγκεκριμένο τόπο και χρόνο και των οποίων η επιτυχέστερη χρήση αυξάνουν διαρκώς και εγείρουν το ενδιαφέρον μας. Τα κείμενα της παιδικής λογοτεχνίας, κυρίως τα πεζά αλλά και τα ποιητικά, είναι γεμάτα συγκρούσεις ανάμεσα στους νέους και στους ενήλικες, οι οποίες εκδηλώνονται είτε ως καθαυτό σύγκρουση είτε ως απειθαρχία και ανυπακοή των πρώτων προς τους δεύτερους. Αυτό δε σημαίνει ότι οι νεαροί ήρωες είναι αντιδραστικά στοιχεία γιατί συχνά, με την καταπιεστική συμπεριφορά τους ή τη φαινομενικά δημοκρατική, ουσιαστικά αυταρχική και απολυταρχική νοοτροπία τους, οι ενήλικες εξωθούν τους νεότερους σε σύγκρουση. Συγκρούσεις προφανώς εντοπίζονται και ανάμεσα στους νεαρούς ήρωες (…Οι εννέα Καίσαρες, Στη διαπασών του Παπαθεοδώρου…), όταν συγκρούονται τα αξιακά τους συστήματα…

4 Υποδείγματα πλοκής

4.2 Τύποι της πλοκής

4.2.1 Προοδευτική και επεισοδιακή πλοκή

…Συνύπαρξη των δύο αυτών τύπων πλοκής, έχουμε και σε ένα πλήθος κειμένων στην ελληνική παιδική και νεανική λογοτεχνία, συχνά μάλιστα και με ταυτόχρονους εγκιβωτισμούς…

Μολονότι στους Εννέα Καίσαρες του Παπαθεοδώρου ο υπότυπος της ρομαντικής κλιμακούμενης πλοκής είναι εμφανής, καθώς οι νεαροί ήρωες επιθυμούν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του διαγωνισμού, εμπλέκεται και η ηθική εκδοχή της, εφόσον η «εκπλήρωση», η επιτυχία τους και η νίκη στο διαγωνισμό απαιτούν από μια «ατέλεια» (άγνοια) στη «βελτίωση» (γνώση). Η ηθική διάστασή της ενισχύεται και από το γεγονός ότι η αστυνομικίζουσα πλοκή απαιτεί τη διαλεύκανση του μυστηρίου και την ανακάλυψη του δράστη όσων τεκταίνονται στην ιστορία με τη μετάβαση από την ατελή γνώση στη βελτίωση και στην ανακάλυψη του ενόχου.

Παρόμοια, και στο μυθιστόρημα του ίδιου συγγραφέα Χνότα στο τζάμι, ο Άλεκ, παρά τους φόβους και τους δισταγμούς του οι οποίοι απορρέουν από το ανηλεές δυστοπικό καθεστώς διακυβέρνησης μιας χώρας που δεν κατονομάζεται, είναι ηθικός χαρακτήρας και συμβάλλει σε μια πλοκή ηθικού υποτύπου. Γιατί, με την «άνδρωσή» του, την ουσιαστική ωρίμανσή του, βελτιώνεται και ο ίδιος, ενώ παράλληλα μεταβάλλεται επί τα βελτίω και η κοινωνικοπολιτική κατάσταση, καθώς ανατρέπεται το δυστοπικό και αστυνομικό κρατούμενο καθεστώς με την αποκάλυψη της αλήθειας για τη δολοφονία του μετανάστη. Ωστόσο, η πλοκή έχει έντονο και το χαρακτηριστικό της ρομαντικής εκδοχής της, καθώς εξελίσσεται με στόχο η επιθυμία του Άλεκ να αποκαλυφθεί η αλήθεια για τη δολοφονία από τους αστυνομικούς του αλλοεθνή μετανάστη συμφοιτητή του πραγματώνεται στο τέλος, εφόσον ο Άλεκ βρίσκει τρόπο να υπερκεράσει τους φόβους του. Έτσι, αφενός στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα έχουμε τη μετάβαση από την επιθυμία (της αποκάλυψης των πραγματικών συνθηκών της δολοφονίας) στην εκπλήρωσή της (τηλεοπτική μετάδοση της τυχαίας βιντεοσκόπησης της σκηνής της δολοφονίας του μετανάστη φοιτητή) και αφετέρου από την ατέλεια (λόγω του φόβου) στη βελτίωση του νεαρού πρωταγωνιστή (λόγω της υπερνίκησης του φόβου).

Η συνύπαρξη αυτή των δύο υποτύπων, παρά τη διαφορετική υφή τους, επομένως δεν αποκλείεται. Θα έλεγε μάλιστα κάποιος ότι η ανάπτυξη της πλοκής σε μια λογοτεχνική μυθοπλασία ερείδεται συχνά και στις δύο αυτές εκδοχές της κλιμακούμενης ή προοδευτικής πλοκής, ακριβώς επειδή ο συγγραφέας δεν επιθυμεί, αν μπορούμε να του αναγνωρίσουμε κάποια προσθετικότητα, τη μονομερή εξέλιξη της ιστορίας του. Έτσι, η αξιοποίηση και των δύο υποτύπων αποδίδει και αποτυπώνει σφαιρικότερα καταστάσεις, δράση και συναισθήματα και η ιστορία γίνεται πιο ενδιαφέρουσα και ελκυστική καθώς επηρεάζει και το σασπένς.

5 Τα συνθετικά στοιχεία της πλοκής

5.1 Συγκρούσεις

5.1.1 Ο ήρωας συγκρούεται με τον εαυτό του

Πρόκειται για το είδος εκείνο της σύγκρουσης κατά το οποίο ένας ήρωας συγκρούεται με τον εαυτό του, καθώς του δημιουργούνται ηθικής φύσεως διλήμματα…. Στο μυθιστόρημα του Παπαθεοδώρου Χνότα στο τζάμι, ο έφηβος ήρωας Άλεκ βρίσκεται μπροστά στο δίλημμα, το οποίο εκπορεύεται από το φόβο που έχει ενσπείρει το πολιτικό καθεστώς στους πολίτες του, να αποκαλύψει, και με ποιο τρόπο, τα στοιχεία που διαθέτει για τη δολοφονία του μετανάστη συμφοιτητή του, η οποία παρουσιάζεται από τις αστυνομικές αρχές ως αποτέλεσμα αντίστασης προς αυτές, άποψη που διαψεύδει η βιντεοσκόπηση από τον Άλεκ της σκηνής της δολοφονίας. Τελικά βέβαια, ο Άλεκ θα υπερνικήσει τους φόβους του και από τη σύγκρουση με τον εαυτό του θα μεταπηδήσει στη σύγκρουση με την κοινωνία.

5.1.2 Ο ήρωας συγκρούεται με άλλο πρόσωπο

Στον τύπο αυτό της σύγκρουσης, ένας μυθοπλαστικός χαρακτήρας, πρωτεύων ή δευτερεύων, συγκρούεται με ένα άλλο μυθοπλαστικό χαρακτήρα. Η σύγκρουση αυτή οφείλεται σε ποικίλους λόγους. Μπορεί να είναι ιδεολογική-ηθική ή να την προκαλεί, ακούσια ή εκούσια, η διαφορετική ιεράρχηση αξιών. Ο έφηβος ήρωας στο μυθιστόρημα του Παπαθεοδώρου Στη διαπασών συγκρούεται τελικά με τους συνεργάτες του στη μη αποδεκτή κοινωνικοπολιτικά οργάνωση στην οποία είχε ενταχθεί για ποικίλους λόγους, όταν συνειδητοποιεί σε τι δυσχερή θέση και τι δεινά του έχει επιφέρει η εμπλοκή του στην οργάνωση αυτή. Έτσι, τα ποικίλα οικογενειακά προβλήματα παραμερίζονται στο όνομα της αποκατάστασης της διασαλευμένης ηθικής τάξης…

5.1.3 Ο ήρωας συγκρούεται με την κοινωνία

Η ελληνική, και η παγκόσμια, παιδική και νεανική λογοτεχνία είναι γεμάτη από συγκρούσεις και ποικίλες μορφές αγώνα, οι οποίες ανιχνεύονται και σε εθνικό και πολιτικό επίπεδο… Οι συγκρούσεις αυτές εντάσσονται στο διπολικό αρχετυπικό σχήμα καλό vs κακό και ουσιαστικά απεικονίζουν σύγκρουση ευτοπικών ή ουτοπικών ιδεολογικών σχημάτων με τις δυστοπίες…. Ο Άλεκ στα Χνότα στο τζάμι του Παπαθεοδώρου με κίνδυνο ζωής του θα συγκρουστεί με το δυστοπικό κοινωνικοπολιτικό κατεστημένο, το οποίο τελικά θα καταφέρει να ανατρέψει. Συγκρούσεις, όπως αυτές, εντάσσονται μέσα στο γενικότερο ρεύμα της ανάδειξης του ατόμου και όχι της κοινωνίας ως σημαίνοντος δρώντος προσώπου. Για το θέμα αυτό είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες και πολύτιμες οι απόψεις του Ian Watt (1993, 1996) και το αφιέρωμα του σουηδικού περιοδικού Barnboken, οι οποίες προβάλουν τη μετάβαση από την κοινωνία στο άτομο, μια πορεία δηλαδή αντίστροφη από εκείνη της αρχαιοελληνικής κοινωνικής, πολιτικής και φιλοσοφικής σκέψης των Πλάτωνα, Αριστοτέλη και άλλων. Η αντίστροφη αυτή πορεία ωστόσο προκύπτει ή αναδεικνύεται μέσα από μια σιωπηλή ή με μια οποιαδήποτε μορφή σύγκρουσης με την κοινωνία ή επιλογή του μυθιστορηματικού ήρωα ή ως διαμαρτυρία προς την κοινωνά, όπως την έχουν διαμορφώσει οι ενήλικες (…ο Άλεκ στο Χνότα στο τζάμι ή έφηβος ήρωας στο μυθιστόρημα του Παπαθεοδώρου και πάλι Στη Διαπασών…)…

6 Η δράση

6.1 Συστατικά στοιχεία της δράσης

6.1.1 Τυπολογία του σασπένς

6.1.1.2 Σασπένς του «τι (θα επακολουθήσει στη συνέχεια)»

Πρόκειται για ένα είδος έντασης που αναφέρεται στη συνέχιση της δράσης, όπως έχει διαμορφωθεί και προβληματίζει σχετικά με τη μορφή της δράσης του πρωταγωνιστή ή άλλων μυθιστορηματικών χαρακτήρων, προκειμένου να αντιμετωπιστεί η καινούρια κατάσταση, όπως έχει διαμορφωθεί. Ως είδος έντασης, μπορεί να πάρει απεριόριστες τιμές, γεγονός που σημαίνει ότι υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις εναλλακτικών δράσεων, από τις οποίες ο ήρωας που αναλαμβάνει πρωτοβουλία, μετά από ατομική σκέψη και απόφαση ή συλλογική απόφαση αντιμετώπισης της κατάστασης. Την κατηγορία αυτή του σασπένς μπορεί να τη συναντήσει ο αναγνώστης σε όλα τα παιδικά και νεανικά κείμενα, εφόσον οι ήρωες, οι οποίοι βρίσκονται σε δύσκολη θέση, θα πρέπει να αντιμετωπίσουν την κατάσταση, να βγουν από το αδιέξοδο και να δοθεί λύση. Πρόκειται για μια μορφή κορύφωσης την οποία θα ονομάζαμε κορύφωση αντιμετώπισης της κατάστασης…. Στο μυθιστόρημα του Παπαθεοδώρου Χνότα στο τζάμι, ο τύπος αυτός του σασπένς διατρέχει όλο το κείμενο σε κάθε σημείο της πλοκής του. Ενδεικτικά περιοριζόμαστε σε μερικέ μόνο περιπτώσεις. Έτσι, ο αναγνώστης αγωνιά για το τι θα μπορούσε να συμβεί με τους φοιτητές αν αποκαλυπτόταν ότι ο καθηγητής τους ο οποίο τους παρουσιαζόταν ως φίλος αποκαλυπτόταν ότι στην πραγματικότητα ήταν χαφιές και ιδιαίτερα αν αυτό αποκαλυπτόταν νωρίς στην εξέλιξη της ιστορίας. Το τι μπορούσε να συμβεί επίσης, αν ο Άλεκ αποκαλύψει τα πραγματικά γεγονότα της δολοφονίας του συμφοιτητή του από τους αστυνομικούς που την παρουσίαζαν ως αντίσταση κατά της αρχής, καθώς ήταν ο μόνος που διέθετε, λόγω της βιντεοσκόπησης της δολοφονίας τα πραγματικά στοιχεία, προκαλεί την αγωνία του αναγνώστη…

6.1.3 Τα προμηνύματα

…Στο μυθιστόρημα του Παπαθεοδώρου Στη διαπασών, οι κακές σχέσεις του έφηβου πρωταγωνιστή με την οικογένειά του προϊδεάζουν τον αναγνώστη για την παρέκκλιση του ήρωα και την ένταξή του σε μη αποδεκτές κοινωνικοπολιτικά ομάδες με συγκεκριμένη φιλοσοφία και αντικοινωνική δράση, ενώ ο συναισθηματικός δεσμός με τη συμμαθήτριά του και ο θάνατος της μητέρας του προοικονομούν την επανάκαμψή του στην όπως έχει διαμορφωθεί πλέον «οικογενειακή εστία» και στη μετάνοιά του….

7.4 Το αστυνομικό είδος

7.4.1 Η κλασική αστυνομική ιστορία

7.4.1. Η κατάσταση

…Στην αστυνομικίζουσα πρωτοχρονιάτικη ιστορία για παιδιά του Παπαθεοδώρου Ποιος απήγαγε τον Αι-Βασίλη (2007), προκειμένου να «ερμηνευθούν» σημεία που προβληματίζουν για το σχετικό μύθο του Αι-Βασίλη, επινοείται το τέχνασμα της αστυνομικής ιστορίας. Έτσι, ο αγαπημένος άγιος των παιδιών απάγεται και ανακρίνεται, προκειμένου να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα που απασχολούν ακόμα και τους ενήλικες. Η ιστορία αρχίζει με το (υποψήφιο) θύμα τη απαγωγής και στη συνέχεια συντελείται η «εγκληματική» πράξη, η απαγωγή του και η ανάκρισή του, η οποία έχει πολλά στοιχεία από το αστυνομικό ρεπερτόριο. Η λύση δίνεται, όταν πειστούν οι απαγωγείς ότι όσα τεκταίνονται στην ιστορία του Αϊ-Βασίλη είναι αληθινά και αφήνουν μόνοι τους τον Άγιο ελεύθερο, ο οποίος τους παίρνει μαζί του στο μεγάλο ταξίδι της νύχτας της Πρωτοχρονιάς για να πειστούν ότι όλα είναι αληθινά και δεν είναι «απατεώνες».

Γεώργιος Παπαντωνάκης – Τριαντάφυλλος Κωτόπουλος
Σκηνικό-Χαρακτήρες-Πλοκή
Διαβάζοντας ένα λογοτεχνικό κείμενο για παιδιά & νέους
Εκδόσεις Ίων 2011

Indexonline, 19 Ιουλίου 2011

Το ελληνικό αστυνομικό μυθιστόρημα για εφήβους

...Ακόμα μεγαλύτερη παρέκκλιση από αυτόν τον άξονα (του μυθιστορήματος-γρίφου) παρουσιάζει το βιβλίο του Βασίλη Παπαθεοδώρου "Χνότα στο τζάμι" (2007), το οποίο φλερτάρει έντονα με την επιστημονική φαντασία: ιστορία σε μια μελλοντική κοινωνία, εφιαλτική ατμόσφαιρα αλά Όργουελ και τελικά ο ένοχος δεν είναι άλλος από το ίδιο το κράτος με τις ολοκληρωτικές πρακτικές και την αστυνομοκρατούμενη πολιτική του.

Γιώργος Ν. Περαντωνάκης

COLONIALISM AND POSTCOLONIALISM IN SCIENCE FICTION FOR GREEK CHILDREN by Georgios Papantonakis, MANUSYA: Journal of Humanities Regular 13.1.2010

Greek children’s and young adults’ colonial and postcolonial science fiction: criteria and types of colonialism

4. Planetary marginal coloniality presented as edenic.
This type of colonialism includes the text To Mynima / The Message by Vassilis Papatheodorou in which the purpose of colonization is to expel the weak thereby ridding society of them. The society is authoritarian in nature and tyrannises its citizens. This text also belongs to space science fiction since people from the Earth who are unable to work are moved to two asteroids. They are promised a paradise but in fact it is a form of expulsion which leads to ghettoisation.

Children as protectors and as saviours of social and political stability
The role of the child-protector is met in many fields of Greek colonial science fiction for children and young adults. Both society and politics are among them. The children take on the role as protectors of society and soldiers for political stability in Vassilis Papatheodorou’s book The Message, in which colonialism is not the central theme of the novel. In the beginning, the narrator informs the readers:
"Lately two more colonies were established on great asteroids; one that would become a Global Jail and the other that would be something like a Global Institute. But for the last one more details were not given. In this way, the Earth would be relieved of some from its enormous population and the life of the inhabitants of the Earth would be regulated better." (Papatheodorou 2001:7).
The story does not describe life in the colony, which would have been very difficult, as can be seen in a message that reaches the two child protagonists, Cosmo and Aris. This message actuates the setting for a politic dystopian story to develop. Through colonization of the two Asteroids the real face of a political utopia is discovered and it is, in reality, a dystopia because the ruler governs in a despotic and authoritarian way. However, this magisterial control is not realized by the citizens because the system is perfectly organized. Both this discovery and the restoration of social and political stability are accidentally brought about by the young protagonists in the story, who in the beginning act as detectives who try to discover where the message has come from. Thereafter, the children bring about the restoration of social and political stability.
As soon as Cosmo, the hero, receives the message for help on his computer, he and his friend Aris take action and rush to help. The two young friends search for the origin of the message, find it and reveal the real colonial plans of the authoritarian regime, which they put an end to: "The people would read the message right away and would be informed about the Global Institution and its Great Program that would fail" (Papatheodorou 2001:144).

Conclusion

We also detect the same sensitivities in the novel, The Message (2001), by Papatheodorou. These sensitivities are expressed after the fall of the general monarch who has subjugated the citizens using a perfect technological mechanism. The overthrow of the monarch establishes and reinforces the national identity of the repressed people who now realize that they are capable of undertaking responsibilities themselves and defining their own political cultural identity, according to the democratic principles that have now been established. Stories like these, essentially, depict major Western problems and generally, problems of the entire Earth in which overpopulation and the non active population of a country causes financial and social problems. The colonization of the two Asteroids reflects the attempt of contemporary man who is technologically developed to solve these problems by turning to the easy solution of expulsion from a familiar environment for individuals who "are expelled" from their family or society.

ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΔΥΝΑΜΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΚΑΙ ΝΕΑΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Σκιαγραφώντας την εξουσία και τη δύναμη στο (ελληνικό) παιδικό/νεανικό μυθιστόρημα. Οριοθέτηση μιας θεματικής (Πατάκης 2010)

Πολιτική ιδεολογία και λογοτεχνική εξουσία

...Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει να διερευνήσει κανείς πώς λειτουργούν οι κοινωνικοί θεσμοί στη νεανική λογοτεχνία και πώς η νεανική λογοτεχνία αυτή καθαυτή λειτουργεί ως αφήγηση θεσμού κοινωνικοποίησης. Στην πολιτική (Trites 2000:27): Αν και τα περισσότερα ελληνικά νεανικά μυθιστορήματα δεν εμπλέκονται κατευθείαν με πολιτικά σχόλια –με ελάχιστες εξαιρέσεις, όπως είναι τα κείμενα της Ζέη (Το καπλάνι της βιτρίναςΚοντά στις ράγες) ή του Παπαθεοδώρου (Χνότα στο τζάμι) ή μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας (Μαυροκεφάλου Το άλλοΠαπαθεοδώρου Το μήνυμα) ή αστυνομικά λογοτεχνικά κείμενα (κείμενα Τζώρτζογλου, Σίνου, Δικαίου)-, αναπόφευκτα αντανακλούν μορφές κοινωνικής παθογένειας ή πολιτισμικές προκαταλήψεις, οι περισσότερες από τις οποίες μοιάζουν να συγκαλύπτονται με ιδεολογικές αφηγήσεις που εμπεριέχουν κοινωνικές απόψεις. Η ανάπτυξή τους επιβεβαιώνει κατά τρόπο παρήγορο ότι τα παιδιά έχουν τη δύναμη να βελτιώσουν τον κόσμο. Στο σχολείο, η εξουσία/δύναμη εκδηλώνεται ως δυναμική του κανονισμού, μη αποδεκτή επανάσταση, καταπίεση, ενώ η υπερβατικότητα μέσα στα αποδεκτά όρια είναι κάτι κοινό στα νεανικά μυθιστορήματα με θέμα το σχολείο (Ζέη Κοντά στις ράγεςΣαρή Τα χέγιαΠαπαθεοδώρου Άλφα, Οι Εννέα Καίσαρες). Το παράδοξο της επανάστασης να συμμορφωθούν προσδίδει αρκετή ειρωνεία. Έτσι, η ανατρεπτικότητα κατά της εξουσίας του σχολείου γίνεται πηγή χιούμορ ή προβληματισμού σε πολλά νεανικά μυθιστορήματα, ανάλογα με τη διάθεση με την οποία αντιμετωπίζει ο συγγραφέας το θέμα του...

Μορφές εξουσίας και δύναμης στην ελληνική παιδική λογοτεχνία

1. Εσωτερική-ενδοκειμενική

1.2.5 Ορισμένα εσωτερικά στοιχεία του κειμένου, όπως η θεματολογία του ή ο χώρος της ιστορίας: Η θεματολογία λειτουργεί κατά δύο τρόπους ως εξουσιαστική δύναμη... Στη δεύτερη, καθώς η θεματολογία συνδέεται με νέες τεχνολογίες, οι τελευταίες εξουσιάζουν τη ζωή των μυθιστορηματικών χαρακτήρων, από τους οποίους συχνά αφαιρούν κάθε πρωτοβουλία, καταδυναστεύοντας τον λογοτεχνικό άνθρωπο ακόμα και στις πιο ιδιωτικές στιγμές του (Παπαθεοδώρου Το μήνυμα), άρα και τον νεαρό αναγνώστη...

2. Εξωτερική-εξωκειμενική

2.7 Η Πολιτεία: ...Αλλά η εξουσία της Πολιτείας –και των οργάνων της, λ.χ. της αστυνομίας- υπάρχει και ως εσωτερικό θεματικό στοιχείο στο παιδικό και νεανικό μυθιστόρημα, εμφανής ή συγκαλυμμένη. Μορφή συγκάλυψης είναι η απολυταρχική διακυβέρνηση μιας χώρας/πόλης από έναν αυταρχικό δικτάτορα που κυβερνά και ελέγχει τα πάντα μέσα από ηλεκτρονικούς υπολογιστές οι οποίοι δημιουργούν καταστάσεις φαινομενικής ευτυχίας στους πολίτες, καθώς ο ηλεκτρονικός υπολογιστής ρυθμίζει τα πάντα, ακόμα και το κλίμα, διαχέοντας και εμποτίζοντας τον αέρα όχι με καταπραϋντικές ουσίες, όπως συμβαίνει στο The gathering της Virginia Hamilton, αλλά με όλα όσα είναι αναγκαία για μια «αποκοιμισμένη» ζωή σε μια απολυταρχικά και ηλεκτρονικά διακυβερνώμενη πόλη στο Μήνυμα του Βασίλη Παπαθεοδώρου ή Στην Κοιλάδα με τις πεταλούδες της Ελένης Δικαίου... Στο Άλλο, λοιπόν, όπως και σε άλλα κείμενα (Παπαθεοδώρου Το μήνυμα, Χνότα στο τζάμι), η τρομοκρατία γίνεται ένα ουσιαστικά ενδιαφέρον μοτίβο, επειδή οι αφηγήσεις του χώρου καθιστούν άμεσες τις αφηγήσεις του Εγώ (Παπαθεοδώρου Χνότα στο τζάμι).

2.8 Η πολιτική δύναμη: Από αυτήν αναδύονται ρατσιστικές διαιρέσεις και διαφορετικότητες ή αυτή έχει τιθασεύσει με τα μέσα που χρησιμοποιεί άτομα, κοινωνίες ή λαούς (πβ. Αποικιακή λογοτεχνία, καρναβαλικά κείμενα, στα οποία όμως υπάρχει ανατροπή της εξουσίας με ή χωρίς επάνοδο στην προηγούμενη κατάσταση, πβ. Τριβιζάς Το τηγάνι του δήμιου και Ανδρουτσόπουλος Γη 2040 μ.Χ.). Η δύναμη-εξουσία αυτή, αν και υποβόσκει και κυκλοφορεί αμυδρά ή εντονότερα σε πολλά κείμενα, είναι ιδιαίτερα εμφανής σε κείμενα επιστημονικής φαντασίας διαστημικού χαρακτήρα (Ανδρουτσόπουλος Γη 2040 μ.Χ.). Είναι όμως εμφανέστερη στην επιστημονική φαντασία πολιτικής ή ψυχολογικής υφής (Παπαθεοδώρου Το μήνυμα, Χνότα στο τζάμι) και ανατρέπεται με την επέμβαση των παιδιών, έστω κι αν αυτά εμπλέκονται σε πραγματικές ή πλασματικές τρομοκρατικές ενέργειες-καταστάσεις ως θύματα.

2.10 Το σχολείο και ο εκπαιδευτικό χώρος ως φορείς παιδείας: Οι παράμετροι αυτές έχουν διπλή φύση, είναι εσωτερικές και εξωτερικές. Το σχολείο ως εξωτερικός φορέας εξουσίας συνδέεται με το θεσμό της Εκπαίδευσης, κατά τρόπο που προσιδιάζει στον παράγοντα-θεσμό της Εκπαίδευσης. Ως εσωτερικός φορέας εξουσίας σε ένα παιδικό ή νεανικό λογοτεχνικό κείμενο, είναι δυνατόν να εμφανίζεται με τη φυσιογνωμία του πραγματικού, όπως ακριβώς τον ξέρουμε, μέσα από τα βιώματά μας και με την εξουσία που του έχει δοθεί θεσμικά και νομικά, αλλά και ως σχολείο ουτοπίας, με μηδενική σχεδόν εξουσία ή μάλλον με δημοκρατική φυσιογνωμία και θεσμοθετημένο κατά τρόπο ουτοπικό. Η ουτοπική εκδοχή του απαντά κυρίως σε κείμενα επιστημονικής φαντασίας και αποκαλύπτει μύχιους πόθους του ανθρώπου για ένα ιδανικό εκπαιδευτικό σύστημα, αν και υπάρχουν περιπτώσεις και στην επιστημονική φαντασία που το σχολείο ως εσωτερικός φορέας εξουσίας λειτουργεί με βάση τις υπαγορεύσεις μιας αυταρχικής πολιτικής εξουσίας, παρά τους φωτισμένους εκπαιδευτικούς που μπορεί να διαθέτει (Ανδρουτσόπουλος Γη 2040 μ.Χ.), και παρέχει ελεγχόμενη παιδεία (Ανδρουτσόπουλος Γη 2040 μ.Χ.Παπαθεοδώρου Το μήνυμα).

Θεωρία λογοτεχνίας και εξουσία/δύναμη

...Στην πραγματική ζωή, τα παιδιά και οι νέοι είναι τα πιο αδύναμα άτομα σε ένα σώμα πολιτών. Στις λογοτεχνικές παιδικές ουτοπίες και νεανικές δυστοπίες, αντίθετα, αναδύονται δυναμικοί, καταλαβαίνουν περισσότερα από τους ενήλικες και συχνά παίρνουν τον έλεγχο και κάνουν το καλύτερο που μπορούν για να αλλάξουν την πορεία της κοινωνίας (Hintz & Ostry 2003:12), όπως συμβαίνει στο μυθιστόρημα του Παπαθεοδώρου Χνότα στο τζάμι...

Δρ. Γεώργιος Παπαντωνάκης,
Επίκουρος Καθηγητής Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Αιγαίου

Barnboken - tidskrift för barnlitteraturforskning nr 1, 2009

The individual’s mission overrides society’s mission: Responses and dilemmas in contemporary Greek young adults’ science fiction

...Elsewhere, fictional reality depicts good socio-political conditions in which the individual thinks, decides and acts freely. Such utopian situations, in which the hero travels and overthrows the dystopia, are often suggested (Breath on the windowpane) or, more rarely, described (The Other). These novels with features of dystopia/utopia and science fiction may fall under the generic category called dystopian/utopian science fiction...

...In Papatheodorou’s Breath on the windowpane, Alec, the central hero, resides in a political dystopia: all citizens are under surveillance, which is why they feel insecure. Alec accidentally videotapes the murder of a fellow student whom the state regards as a terrorist and an alien. Gradually Alec becomes aware of the dystopian conditions he is experiencing. Even though he is in danger, he makes public the videotaped murder, thus restoring truth, at the same time, he feels happy and establishes personal, social and political harmony...

...From the isolation of the individual to the restoration of personal liberties

...In 2007, two dystopian juvenile science fiction novels were published, both of which had a social and political theme wherein the mission of the individual was dissociated from that of society. These two novels are Breath on the windowpane by Vassilis Papatheodorou and Ariadne and the secrets of an ancient myth by Anastasia Tsaldari. Dissociation here does not mean that, even when the individual undertakes or is forcibly assigned a particular mission, he rejects society, as we saw in Mavrokephalou’s The Other. In these texts, the individual quietly, owing to lack of confidence, develops conflicting relationships with the absolutist state and separates himself from the terrorised society, until conditions permit him to escape. The common element in them is the dystopian political situation experienced by the heroes, which has eroded the citizens morally so that there is no confidence or trust between them, and even when there appears to be, virtually everybody proves be a state informer. Another common element in these novels is the society’s mission to keep its citizens in subjugation and to use them as secret informers, with the result that human relations have been severely eroded. The hero undertakes to restore the truth and to save his fellow citizens. He is, in other words, acting as a Saviour and Messiah, individually (Papatheodorou) or in cooperation with others (Tsaldari). In Breath on the windowpane, the mission of civil servants, as members of the society, is to keep track of all citizens, to ensure that they do not oppose state violence or submission. The system has corrupted everyone’s morals. University professors, for example, urge their students to speak freely, ostensibly in the name of academic freedom, but turn over to the authorities anyone who expresses liberal thoughts. When a student from another country is murdered (persons of foreign origin and different ethnic groups are regarded as terrorists), Alec accidentally videotapes the event. This document, which shows the actual murder, conflicts with the official announcements that present the peace-loving student as a terrorist. The distortion of reality and the insecurity created by the despotic regime oblige Alec to make it his personal mission to publicise the evidence he has in every way, without placing his own life in danger. Thus, his personal system of values comes into conflict with that of the society, which is devoid of any social, moral or humanitarian values...

...The heroes’ mission is unique and in total conflict with that of the society of Atlantians who, in order to retain power, have developed mechanisms for monitoring the citizens similar to those encountered in Breath on the windowpane, but even more advanced in that they permit the citizens no sense of security. Despite this, the heroes are able to dismantle these mechanisms so that once again in Greek juvenile science fiction, the individual who undertakes missions that conflict with those of the society proves to be its sole saviour.
Even if we see these texts as a metaphor for racism, as Lea (2006: 51-67) does in The Giver, racism in its cruellest form can be met in Breath on the windowpane. Here grim social and political situations are described that oblige the individual to cut himself off emotionally from the society and to fight alone to escape from the dystopia. This is a voyage from dystopia to utopia and the establishment (Breath on the windowpane, Invasion of Myrmigana) or discovery (The Other) of a New Society in which the role of the individual is distinct. In The Giver, Jonas experiences a world without suffering. By contrast, Alec in Breath on the windowpane experiences a social and political dystopia, as Ismen does in The Other.
Lowry, Papatheodorou and Mavrokephalou describe how power and authority are used to manipulate society. In fact, they explore the value of the individual versus the welfare of the group as presented in The GiverBreath on the windowpane and The Other. In most of these texts, the protagonists resent the dystopia they experience, and feel the need either to abandon it (Earth 2040 ADThe Other) by voyaging into the unknown, or to reconstruct the society in order to eradicate its corruption (Breath on the windowpaneInvasion of Myrmigana). Despite the fact that, in all the texts we are studying, the heroes’ new destination is totally unknown to them and possibly dangerous ("Elsewhere" in The Giver, Lofousa in The Other, Mars in Earth 2040 AD, for those who found the courage to abandon the dystopian society, it is nevertheless a place in which the development of financial activity contributes to their survival without exploiting others or wasting natural resources, a place similar to that of Robinson Crusoe. In Jonas’s world, those who do not conform are executed; in Ismen’s underground society, anyone who disagrees is killed; in Alec’s society migrants are regarded as terrorists and frequently murdered. Ismen escapes the underground dystopian society to go to Lofousa. Alec reveals the real murderers and transforms the political dystopia into utopia...

...For this reason, utopias in Greek YA science fiction are always positive. There are heroes, already, who aim to escape from dystopias. They do not envision their configuration, but enter them, adjust, and begin a new happy life (The OtherBreath on the windowpane). They do not perish as in The Giver and other Western dystopias. Therefore, if international YA utopia science fiction is often a social illusion, and is situated in a distant future and not in a geographical distance (Jameson 2005), Greek YA science fiction appears as a reality which the hero experiences, thus, escaping dystopia...

Δρ. Γεώργιος Παπαντωνάκης,
Επίκουρος Καθηγητής Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης
Πανεπιστημίου Αιγαίου

Θεωρίες Λογοτεχνίας και Ερμηνευτικές Προσεγγίσεις Κειμένων για Παιδιά και για Νέους (Πατάκης 2009)

Εκδοχές της καρναβαλικής προσέγγισης

Διευρύνοντας τη θεωρία, και με κριτήριο τη σχέση εξουσία/δύναμη-ανατροπή εξουσίας/δύναμης (και όχι απαραίτητα τη σχέση αστείο/χιούμορ), επισημαίνουμε ποικίλους τρόπους με τους οποίους ο μυθιστορηματικός χαρακτήρας, παιδί ή έφηβος, μπορεί να αποκτήσει δύναμη, θεωρώντας την ανατροπή αυτή ως καρναβαλικό στοιχείο. Η συντεταγμένη αυτή, ως διαφορετική ορίζουσα του καρναβαλισμού, δεν εμπεριέχει ή δεν παράγει κατ’ανάγκη χιούμορ. Διακρίνεται μάλλον από σοβαρότητα και στηρίζεται στην αντίθεση αδυναμία εφήβων vs δύναμη ενηλίκων:
...

...Με την εκούσια ανάληψη ριψοκίνδυνων αποστολών και την επιτυχημένη έκβασή τους (Παπαθεοδώρου, Το Μήνυμα)... ...

...Με την απόκρυψη της ταυτότητάς του και την ανάπτυξη δράσης μέσω των νέων τεχνολογιών. Στο τέλος, η αποκάλυψη αποδυναμώνει τον αντίμαχο μυθιστορηματικό χαρακτήρα (Παπαθεοδώρου, Οι εννέα Καίσαρες).

Μορφές νοηματικών κενών στην παιδική λογοτεχνία Νοηματικά κενά και εμπειρίες του αναγνώστη

Η Nikolajeva, αναφερόμενη στο χώρο της παιδικής λογοτεχνίας, εντάσσει τα κενά σε τρεις τύπους, ενώ ο Chambers σε δύο...

...Αντίθετα, για να προβληθεί η εξαιτίας της τεχνολογίας αλλοτρίωση στο Μήνυμα του Παπαθεοδώρου, τονίζεται η παντελής σχεδόν απουσία της επικοινωνίας ανάμεσα στα παιδιά και στους γονείς, η οποία επίσης είναι αναγκαία για την προώθηση της πλοκής και την εξέλιξη της ιστορίας.

Κείμενα με αναφορές

Τα κείμενα με αναφορές είναι πιθανόν η πιο απλή περίπτωση στην οποία το παιδί-αναγνώστης μπορεί να αναγνωρίσει τη διείσδυση κειμένων σε άλλα κείμενα. Είναι σε θέση να κατανοήσει ευχερέστερα και πληρέστερα θέσεις, δράσεις και καταστάσεις των μυθιστορηματικών ηρώων, οι οποίοι αναφέρονται στους τίτλους ή στους λογοτεχνικούς χαρακτήρες προγενέστερων κειμένων. Η αναφορά στα κείμενα αυτά μπορεί να διευρύνεται και σε ιδεολογικά στοιχεία κατά τρόπο υπαινικτικό, σε λεκτικό ή ιδεολογικό επίπεδο, για να παραλληλίσει γεγονότα, ιδεολογικές θέσεις, διαφωνίες ή καταστάσεις λογοτεχνικών χαρακτήρων άλλων προγενέστερων κειμένων.

...

...Ένα άλλο παράδειγμα είναι η χρήση άμεσων αναφορών από ιστορικά κείμενα, φαινόμενο ιδιαίτερα συνηθισμένο στην παιδική λογοτεχνία, αλλά και στη γενικότερη λογοτεχνική παραγωγή. Μια πρωτότυπη αξιοποίηση της ρωμαϊκής ιστορίας, λόγου χάριν, συναντούμε στο φορμουλαϊκό μυθιστόρημα, με χρήση νέων τεχνολογιών, του Παπαθεοδώρου Οι εννέα Καίσαρες...

Λειτουργίες του αφηγητή

Ωστόσο, καθώς διαβάζουμε ένα κείμενο, ανακαλύπτουμε βαθμιαία ότι ο αφηγητής δε λειτουργεί μόνο ως αφηγητής, δηλαδή δεν ασκεί μόνο την αφηγηματική λειτουργία, αλλά έχει ένα ρόλο πολυπλοκότερο και πολύπλευρο:

...

...Στους Εννέα Καίσαρες του Παπαθεοδώρου, ο αφηγητής αποστασιοποιείται αισθητά από την ιστορία. Στην εισαγωγή του μυθιστορήματος, με μια έμμεση αποστροφή στον αποδέκτη της αφήγησης και στον αναγνώστη, ο αφηγητής καταγράφει τα πιθανά ερωτηματικά σχετικά με το αν είναι ή όχι αληθινή η ιστορία που θα διηγηθεί, για να αποστασιοποιηθεί πλέον εμφανώς στο πρώτο κεφάλαιο: «Μπερδευτήκατε; Δεν είναι περίεργο. Αλλά καλύτερα ας αφήσουμε την ιστορία να μιλήσει και να εξελιχθεί από μόνη της» (2004:11).

Συχνότητα

Σχετικά με το τρίτο επίπεδο του αφηγηματικού χρόνου, τη συχνότητα, ο Genette μελετά τη συχνότητα αναφοράς ενός αφηγηματικού περιεχομένου κατά την πράξη της αφήγησης. Έτσι η αφήγηση ενός γεγονότος μπορεί να είναι μοναδική (singulatif), όταν ο αφηγητής αφηγείται μια φορά ένα γεγονός που έγινε μία φορά, επαναληπτική (repetitif), όταν ο αφηγητής αφηγείται ένα γεγονός ν φορές το οποίο στην ιστορία έγινε μία φορά, πολυμοναδική, όταν ο αφηγητής αφηγείται ν φορές ένα γεγονός το οποίο στην ιστορία συντελείται ν φορές και, τέλος, θαμιστική (iteratif) όταν ο αφηγητής διηγείται μόνο μία φορά ένα γεγονός το οποίο έγινε ν φορές στην ιστορία. Οι αφηγήσεις αυτές δεν είναι ανάγκη να είναι λεπτομερείς. Μπορεί να είναι μια σύντομη αναφορά τους ή να είναι εγκλωβισμένες μέσα σε ρηματικούς τύπους (θυμάται, «στοίχειωσε», πέρασε από στόμα σε στόμα) ή ουσιαστικά που σημαίνουν μνήμη-ανάμνηση ή έχουν λεκτική σημασία. Έτσι, μυστηριώδη γεγονότα που συνέβησαν μέσω του διαδικτύου σε μια ομάδα μαθητών «στοίχειωσαν» και η ιστορία, χωρίς να προβληθεί από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, «πέρασε από στόμα σε στόμα στους επόμενους και στους επόμενους και στους επόμενους, έτσι που κανείς δεν ξέρει ποια είναι η αλήθεια και ποιο το ψέμα» (Παπαθεοδώρου, 2004:7).

Δρ. Γεώργιος Παπαντωνάκης,
Επίκουρος Καθηγητής Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Αιγαίου

Περιοδικό «ΔΙΑΒΑΖΩ», Ιούλιος - Αύγουστος 2009

Η νέα και η νεότερη αστυνομική λογοτεχνία

...Να σημειώσουμε πως, εκτός από αστυνομικά μυθιστορήματα για μεγάλους, έχουν αρχίσει να γράφονται και να εκδίδονται παρόμοια αναγνώσματα που απευθύνονται σε νέους και παιδιά.
Σε αυτά συγκαταλέγονται "Tο Μυστικό της λίμνης" της Χρύσας Σπυροπούλου, το "Γκάτερ" της Ντορίνας Παπαλιού και το "Χνότα στο Τζάμι" του Βασίλη Παπαθεοδώρου.

Φίλιππος Φιλίππου

Ελευθεροτυπία, Επτά - Κυριακή 14 Ιουνίου 2009

Γαμώ την εφηβεία μου!

Μια όχι και τόσο μακρινή εποχή, τα παιδιά του γυμνασίου και του λυκείου που αγαπούσαν το διάβασμα, περνούσαν από τους «Αθλίους» του Ουγκό στην «Ερόικα» του Κοσμά Πολίτη, από τον «Τομ Σόγερ» ή τον «Χοκ Φίν» του Μάρκ Τουέν στα «Ψάθινα καπέλλα» της Λυμπεράκη, από τα λυρικά μυθιστορήματα κοινωνικού ρεαλισμού του Λουντέμη στον «Φύλακα στη σίκαλη» του Σάλιντζερ, και από τον Νταφόε, τον Κίπλινγκ, τον Ντίκενς ή τον Σουίφτ στον Στάινμπεκ, τον Χέμινγουεϊ, τον Τσίρκα, τον Χατζή, τον Ντοστογέφσκι.
Με τη μεταπολίτευση, ωστόσο, ανέτειλε το άστρο της Αλκης Ζέη και της Ζωρζ Σαρρή, το στίγμα των οποίων παραμένει κυρίαρχο και για πολλούς αξεπέραστο, ενώ παράλληλα με την ανάπτυξη της εκδοτικής αγοράς, έκανε αισθητή την εμφάνισή της και η εγχώρια εφηβική λογοτεχνία. Συγγραφείς όπως η Λότι Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, ο Μάνος Κοντολέων, η Λίτσα Ψαραύτη, η Λένα Μερίκα, η Βούλα Μάστορη ή, πιο πρόσφατα, ο Βασίλης Παπαθεοδώρου έθεσαν στο επίκεντρο της δουλειάς τους τις εμπειρίες και τις σκέψεις των εφήβων, και θίγοντας θέματα όπως ο έρωτας, ο θάνατος, η μετανάστευση, η αποδοχή του «άλλου», το AIDS ή τα ναρκωτικά, συνεχίζουν να διεκδικούν την προσοχή τους.

Σταυρούλα Παπασπύρου

http://vivliocafe.blogspot.com/, 9 Μαΐου 2009

Χαμένοι στο Διαδίκτυο

Θα ήθελα να σημειώσω, ότι στο χώρο της παιδικής λογοτεχνίας – παραδόξως (;) ή η ιδιότητα του ιντερνετ αποτελεί προνομιακό χώρο του «αλλού»; - υπάρχουν ενδιαφέρουσες τέτοιες απόπειρες.
Μέσα στο «νεωτερικό» πλαίσιο δηλαδή ενός σκηνικού που διαμορφώνεται από την ιδιόμορφη συνθήκη πληροφορίας και επικοινωνίας στον κυβερνοχώρο έχουν γραφτεί αξιόλογα βιβλία που απευθύνονται στα παιδιά. Αναφέρω ενδεικτικά: "Το μπλογκ" του Ευτύχη της Λένας Μερίκα, τους "Εννέα Καίσαρες" του Βασίλη Παπαθεοδώρου καθώς και τη σειρά βιβλίων των Γ. Ηλιόπουλου και Λουσιάνο Κομίντα "Από Μικέλε: προς Φώτη... e-mailστολικό")

Πόλυ Γιατρομανωλάκη

Η παιδική λογοτεχνία ως μέσο αντιμετώπισης σύγχρονων κοινωνικών προβλημάτων στα πλαίσια της ευέλικτης ζώνης

Η σύγχρονη ελληνική παιδική λογοτεχνία σε νέες παιδαγωγικές πρακτικές

Πιο συγκεκριμένα: Για τις ενδοοικογενειακές σχέσεις, το διαζύγιο, την υιοθεσία, τις μονογονεϊκές οικογένειες, τη διαμόρφωση της αυτοεικόνας του εφήβου, τα στερεότυπα των έμφυλων ρόλων, των κοινωνικών τάξεων και της εξωτερικής εμφάνισης προτείνουμε τα βιβλία:
...
...
Παπαθεοδώρου Β., "Άλφα", Αθήνα, Φυτράκης, 2001.
...
...

Για τη βία:
...
Παπαθεοδώρου Β., "Άλφα", Αθήνα, Φυτράκης, 2001.
...

Ένα παράδειγμα για τις ενδοοικογενειακές σχέσεις:
«Ύστερα από λίγο καιρό, ο πατέρας του παντρεύτηκε για δεύτερη φορά και η καινούρια του γυναίκα γέννησε δύο παιδιά. Η μητριά του Αλέκου ...κατέφερε να βολέψει και τον πατέρα του ως κλητήρα. Το γεγονός αυτό τον έκανε να δεθεί πιο πολύ με την καινούρια του οικογένεια, θέλοντας όλο και περισσότερο να αποξενωθεί από την παλιά... Με τον Αλέκο δεν τα πήγαιναν καλά. Του έβαζε συνεχώς τις φωνές και όταν νευρίαζε ακόμα πιο πολύ, τον χτυπούσε ή τον έβριζε, κάνοντάς τον ρεζίλι στους άλλους... ο Αλέκος ένιωθε ξένος, φοβερά ξένος και τρομακτικά μόνος σε αυτήν την οικογένεια. Η μητριά του έδειχνε ιδιαίτερη αδιαφορία για το πρόσωπό του, αν δεν ήταν απέχθεια, ενώ τα αδέλφια του ...τον ζήλευαν και τον αντιπαθούσαν για έναν ανεξήγητο λόγο, ίσως απλώς γιατί υπήρχε») ("Άλφα", σελ.22-23)

Μουλά Ευαγγελία,
Φιλόλογος - Δρ. Παιδικής λογοτεχνίας

Σύγχρονο ελληνικό εφηβικό μυθιστόρημα - Μελέτη Περιπτώσεων Κοινότητα Φιλολόγων Δωδεκανήσου 2007

Στο σύγχρονο εφηβικό μυθιστόρημα, η μετάβαση στην ωρίμανση, υπό διαφορετικές κάθε φορά συνθήκες και ο καθοριστικός ρόλος του ψυχολογικού παράγοντα είναι από τις σταθερές συνιστώσες του.

Μελετώντας μια πλειάδα σύγχρονων ελληνικών νεανικών μυθιστορημάτων είμαστε σε θέση να επιβεβαιώσουμε την ύπαρξη όλων των παραπάνω τάσεων, που εκδηλώνονται στο ευρύτερο παγκόσμιο πεδίο της Παιδικής και Νεανικής Λογοτεχνίας. Την πρώτη ύλη της έρευνάς μας απετέλεσαν τα εξής μυθιστορήματα (με αλφαβητική σειρά κατ' όνομα συγγραφέως):

...
...
Παπαθεοδώρου Β., Άλφα, Αθήνα, Φυτράκης, 2001.
...
...

Η εγκατάλειψη από τον πατέρα προκαλεί μια χαίνουσα πληγή στην ψυχή του εφήβου, που άλλοτε εκδηλώνεται με τυφλό θυμό εναντίον του ("Ο κόκκινος θυμός") και άλλοτε παίρνει τη μορφή ενός δυσαναπλήρωτου κενού που προκαλεί άδικη οργή προς τους ανθρώπους που τον αγαπάνε ("Άννυ και Αλέξανδρος"). Το εντελώς αρνητικό αντι- πρότυπο πατέρα ("Άλφα") και η αίσθηση μοναξιάς και απόρριψης από την οικογένεια εκθέτουν τους νέους σε κινδύνους, επιπόλαιες επιλογές και απερίσκεπτες αντιδράσεις, που σε βάθος χρόνου όμως μπορεί να μετουσιωθούν σε πρώιμη ωρίμανση και υπευθυνότητα...

...Ο εξιδανικευμένος πνευματικός έρωτας φυσικά δεν απουσιάζει ("Ιωάννα", "Ψάχνοντας το άσπρο φως", "Πριν από το τέρμα"), αλλά αποτελεί την εξαίρεση στον κανόνα, ενώ η φιλία – ομόφυλη ή ετερόφυλη - είναι εξίσου σημαντική ("Το Ψέμα", "Σπίτι για πέντε", "Μου μαθαίνετε να χαμογελάω σας παρακαλώ;", "Λίγο πριν τα 18", "Άλφα", "Η Αγγέλικα της αγάπης"...

...Επιπλέον η βία έχει εισχωρήσει στην καθημερινή πρακτική τους. Συχνά επιλύουν τις διαφορές τους με ξύλο, συσπειρώνονται σε παρέες και εκφράζουν αντιεξουσιαστικές τάσεις ("Άλφα", "Άννυ και Αλέξανδρος", "Τάξη του ΄97")...

«Πρόσωπα και Προσωπεία του Αφηγητή στην Ελληνική Παιδική και Νεανική Λογοτεχνία της Τελευταίας Τριακονταετίας» - Εκδόσεις Πατάκη 2006

Το παιδικό και νεανικό μυθιστόρημα-Ημερολογιακή καταγραφή ως αποτύπωση της συνείδησης του αφηγητή.
Προς μια θεωρία και τυπολογία του είδους

Α.) Φύση-χαρακτήρας-τυπολογία στο ελληνικό ημερολογιακό παιδικό μυθιστόρημα.

...Η ελληνική παιδική λογοτεχνία διαθέτει ελάχιστα κείμενα εξολοκλήρου ημερολογιακών καταγραφών, όπου οι ημερολογιακές καταγραφές έχουν διπλή φόρμα, ακραιφνούς ημερολογίου ενός ενήλικου ήρωα και αναφορών ενός προέφηβου νέου ή ενός ενήλικου αφηγητή που καταγράφει όσο τεκταίνονται σε μια συγκεκριμένη περίοδο της σχολικής ζωής των ηρώων του (Παπαθεοδώρου 2004). Σε λιγότερες ακόμα περιπτώσεις ένα μυθιστορηματικό κείμενο δομείται σε ένα συνδυασμό επιστολικού μυθιστορήματος και ημερολογιακών καταγραφών ή ηλεκτρονικών μηνυμάτων εγκιβωτισμένων σε τριτοπρόσωπες ημερολογιακές καταγραφές (Παπαθεοδώρου 2004)... Ο βασικότερος, ωστόσο, τύπος της τριτοπρόσωπης ημερολογιακής καταγραφής είναι εκείνος του εξωδιηγητικού αφηγητή με τα τυπικά χρονοτοπικά περικειμενικά γνωρίσματα του ημερολογίου (Παπαθεοδώρου 2004).

Β.) Αποδέκτης της αφήγησης στο ημερολογιακό μυθιστόρημα

...Γενικότερα, ο υπονοούμενος αναγνώστης μπορεί να είναι ένας μελλοντικά πιθανός αναγνώστης (ενδεχομένως, και το μελλοντικό Εγώ του ημερολογιογράφου), γεγονός που κάποτε δηλώνεται απερίφραστα, αφού ο ημερολογιογράφος διευκρινίζει από την αρχή ότι στόχος του είναι να καταγράφει γεγονότα για να τα θυμάται, ένας κειμενικός αποδέκτης αφήγησης που αναπόφευκτα δομείται μέσα στην αφήγηση ή ένα αφηγημένο Εγώ ως ευδιάκριτος τύπος της συνείδησης του Εγώ που αφηγείται ή ο υπονοούμενος ή πραγματικός αναγνώστης (Παπαθεοδώρου 2004), κυρίως στην ψευδοεκδοχή του ημερολογίου...

Γ.) Υπονοούμενος αναγνώστης

...Ο συγγραφέας ημερολογιακών μυθιστορημάτων φαίνεται να διακρίνει τον υπονοούμενο από τον πραγματικό αναγνώστη. Σε πρώτο επίπεδο βέβαια ο υπονοούμενος αναγνώστης ταυτίζεται με τον αποδέκτη της ημερολογιακής αφήγησης. Ωστόσο, η υπόθεση αυτή δεν έχει καθολική ισχύ, εφόσον δεχόμαστε ότι ο συγγραφές ημερολογιακών καταγραφών γράφει για τον εαυτό του, με εξαίρεση την εξωδιηγητική-ετεροδιηγητική ημερολογιακή καταγραφή, την οποία συναντάμε στα κείμενα… και στους Εννέα Καίσαρες του Βασίλη Παπαθεοδώρου.

Δ.) Τριτοπρόσωπες ημερολογιακές αφηγήσεις

Στα μυθιστορήματα... και Εννέα Καίσαρες του Βασίλη Παπαθεοδώρου έχουμε ακόμα τρεις περιπτώσεις παιδικού μυθιστορηματικού κειμένου με ψευδοημερολογιακό χαρακτήρα. Ο ημερολογιακός προσδιορισμός που προηγείται ως περικείμενο (τίτλος κεφαλαίου) αποτελεί μια τεχνική της αφήγησης, στην οποία καταφεύγει ο συγγραφέας-αφηγητής με καθαρά σκηνοθετική λειτουργία. Ως ημερολογιακές καταγραφές αποτελούν την κύρια δομή του μυθιστορήματος, των οποίων οι τίτλοι προσδιορίζουν με τοπική και χρονική ακρίβεια το αφηγηματικό περιεχόμενο που ακολουθεί. Αποτελούν επομένως ακριβείς κατευθυντήριες σκηνοθετικές οδηγίες για το εκάστοτε σκηνικό, ενώ παρουσιάζονται και τα εκάστοτε πρόσωπα που λαμβάνουν μέρος στη δράση. Η αφήγηση είναι τριτοπρόσωπη, ακριβώς επειδή οι ψευδοημερολογιακές αυτές καταγραφές, ως συγγραφική απάτη, αποκαλύπτουν έναν εξωδιηγητικό και ετεροδιηγητικό αφηγητή, ο οποίος ταυτίζεται με το συγγραφέα. Ο τρόπος αυτός παρουσίασης των αφηγηματικών περιεχομένων, επειδή οργανώνεται από έναν παντογνώστη τριτοπρόσωπο αφηγητή, απορφανίζει από τις μορφολογικά μόνο ημερολογιακές καταγραφές κάθε υποκειμενικότητα, παρά την παρουσία αρκετών αφηγηματικών αποσπασμάτων που εντάσσονται στην ψυχοαφήγηση και κάνει την ιστορία που αφηγείται ο αφηγητής πειστικότερη και πιο αντικειμενική. Η συνείδηση των χαρακτήρων, πρωταγωνιστών και μη, αποκαλύπτεται, στο βαθμό που επιτρέπει η τριτοπρόσωπη αφήγηση του αποστασιοποιημένου αφηγητή, μέσα από ανάδρομες αφηγήσεις και στοιχεία ψυχοαφηγηματικής τεχνικής. Σε μυθιστορήματα του τύπου αυτού, όπως του Βασίλη Παπαθεοδώρου, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια μυθοπλασία ψευδότυπων ημερολογιακών καταγραφών, επειδή το κείμενο έχει τυπικά τη μορφή ημερολογίου, ωστόσο στερείται του βασικότερου εσωτερικού γνωρίσματος που θεωρείται αναγκαίο στο είδος, την πρωτοπρόσωπη αφήγηση. Αυτό σημαίνει ότι η ιστορία δομείται εξωτερικά με τη μορφή του ημερολογίου, αλλά η καταγραφή γίνεται από τον συγγραφέα και όχι από κάποιον μυθιστορηματικό ήρωα. Για το λόγο αυτό πιστεύουμε ότι ο τύπος αυτός συνιστά ψευδοημερολόγιο ή ψευδότυπο ημερολόγιο ή ψευδεπίγραφο ημερολόγιο. Η κατηγορία του συγκεκριμένου ημερολογιακού τύπου διαφέρει από την πρωτοπρόσωπη εκδοχή ενός «κανονικού» ημερολογίου. Γιατί το ψευδότυπο ημερολόγιο γράφεται εμφανώς από τον συγγραφέα, ο οποίος ταυτίζεται με τον παντογνώστη αφηγητή και όχι από έναν χαρακτήρα-αφηγητή. Η σε τρίτο πρόσωπο αφήγηση αποκαλύπτει έναν παντογνώστη αφηγητή, εφόσον παρακολουθεί τους ήρωές του και γνωρίζει τα πάντα γι’ αυτούς. ...

...Στις τριτοπρόσωπες ημερολογιακές καταγραφές που συναντάμε και στους Εννέα Καίσαρες, ο συγγραφέας-αφηγητής επιλέγει την τριτοπρόσωπη αφήγηση, επειδή επιθυμεί να παρακολουθήσει από απόσταση τα γεγονότα και να μπορεί να ενορχηστρώνει την πλοκή και τη δομή της ιστορίας του κατά τον καλύτερο, κατά τη γνώμη του, τρόπο, να παρακολουθεί τους ήρωές του κατά τρόπο «αυταρχικό» και περισσότερο να εμφανίζεται αντικειμενικός.

Ε.) Επιστολικό Ημερολόγιο

...Στους Εννέα Καίσαρες πάλι του Βασίλη Παπαθεοδώρου εγκιβωτίζονται ηλεκτρονικά μηνύματα, τα οποία αποτελούν βασικό δομικό στοιχείο και προωθούν την εξέλιξη της ιστορίας, καθώς τους ανατίθεται ένας προληπτικός ρόλος (πρόληψη). Έχουν ένα συγκεκριμένο συλλογικό αποδέκτη (τα παιδιά μιας ομάδας Λυκείου) και αυστηρά προκαθορισμένο αφηγηματικό περιεχόμενο το οποίο δημιουργεί προσδοκίες και φόβους για μελλοντικά γεγονότα, κρατούν σε εγρήγορση τους μυθιστορηματικούς χαρακτήρες και τους δραστηριοποιούν, προκειμένου να λύσουν το μυστήριο που διατρέχει την όλη ιστορία και το συγκεκριμένο σημείο της πλοκής. Το μυθιστόρημα βέβαια ανήκει στα φορμουλαϊκού τύπου λογοτεχικά κείμενα (κυρίως αστυνομικά και μυστηρίου), για το λόγο αυτό εγκιβωτίζονται σε πολλές ημερολογιακές καταγραφές ηλεκτρονικά μηνύματα (ηλεκτρονικές επιστολές), στα οποία έχει ανατεθεί από τον αφηγητή ο ίδιος ρόλος, έχουν τον ίδιο αποδέκτη της σύντομης αφήγησης που εμπεριέχουν, ο οποίος ταυτίζεται όχι πλέον με έναν υπονοούμενο αναγνώστη αλλά με έναν ενδοκειμενικό μυθιστορηματικό αναγνώστη-ήρωα.

Και αυτή η περίπτωση αποτελεί για τα δεδομένα της ελληνικής παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας, πρωτοποριακή εκδοχή, η οποία δίνει μια άλλη διάσταση στο αφηγηματικό κείμενο και το καθιστά πιο ενδιαφέρον.

Επιμέλεια: Δρ. Γεώργιος Παπαντωνάκης
Επίκουρος Καθηγητής Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Αιγαίου

Νέες τεχνολογίες και (παιδική) λογοτεχνία: Μια νέα εκδοχή ή ο θάνατος της (παιδικής) Λογοτεχνίας - 2006

Την αναπόφευκτη πορεία από τον έντυπο στον ηλεκτρονικό πολιτισμό αποτυπώνει με ανησυχία και ο μαθητής του Alvin Kernan, Sven Birkerts, στο βιβλίο The Gutenberg Elegies: The Fate of Reading in an Electronic Age (1995: 28), ο οποίος σκιαγραφώντας τη μετάβαση αυτή, ανησυχεί τόσο για την επερχόμενη λαίλαπα των ηλεκτρονικών υπολογιστών όσο και επειδή δεν αντιλαμβάνεται κανείς το μέγεθος της απειλής, καθώς όλοι πανηγυρίζουν για την έλευση της ηλεκτρονικής εποχής. Οδεύουμε επομένως σε καταστάσεις εξορίας και απομόνωσης, καταστάσεις που βιώνουμε λογοτεχνικά σε ελληνικά παιδικά κείμενα επιστημονικής φαντασίας.
(Παπαθεοδώρου, Το μήνυμα: 2001)

Δρ. Γεώργιος Παπαντωνάκης,
Επίκουρος Καθηγητής Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Αιγαίου

New Review of Children’s Literature and Librarianship, Volume 12, Number 1, April 2006.

Thoughts on Greek works of Science Fiction for children

...Whenever children’s science fiction has a social content, it depicts situations of transition from a repressed and non-liberated political system to a more liberal and possibly utopian or dystopian system. Dystopian and Utopian themes are present in Greek children’s science fiction, but are somewhat difficult to find... In "The Message" (Papatheodorou 2001), in which yhe heads of the world Earth community announce in an advertisement: "Paradise... the pride of earth... opening soon on the Asteroid Amalthia... care, love, affection... a wonderful environment", can be found an anti-human face, since in the end it is shown that a conspiracy is being mounted on another asteroid on which the Global Foundation has established itself...

Δρ. Γεώργιος Παπαντωνάκης,
Επίκουρος Καθηγητής Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Αιγαίου

Περιοδικό Bookbird: A Journal of International Children’s Literature, 42.2 (2004): 37-43

Globalization, National Awareness, and Children's Literature.
Evidence from Greek Children's Science Fiction

«Globalization of  knowledge is confirmed in the science fiction text by Vasilis Papatheodorou, To Menyma (The Message; Athens: Kastaniotis, 2001), which is probably the only text in Greek children's literature in which computers play a significant role.  The story unfolds in 2073, when almost all planets have been colonized, while over time  two new colonies are built on two large asteroids, a Global Prison and a Global Establishment. The children who owned computers of an advanced type could choose not to go to school, since, through their computer, they were able to attend any school in the world they desired. The same name of the child-hero, Cosmo, a slightly varied form of the Greek word cosmos, prepares the reader. The hero learns by the same means that serve the globalization of knowledge, using computers and the Internet as teaching tools, with all the positive and negative effects that may be caused by the reliance on Technology in general, and computers, in particular.»

Δρ. Γεώργιος Παπαντωνάκης,
Επίκουρος Καθηγητής Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Αιγαίου