19 Μαρτίου 2005: Επίσκεψη στο Ηράκλειο
Ο Σύλλογος Εκπαιδευτικών Π.Ε.Ν. Ηρακλείου “Δομήνικος Θεοτοκόπουλος” διοργάνωσε επιστημονική ημερίδα με θέμα “Σύγχρονες Τάσεις και Διαδρομές της Παιδικής Λογοτεχνίας” Χορηγός της όλης ημερίδας ήταν το Βιβλιοπωλείο Δοκιμάκης (www.dokimakis.gr) και ο Αλέκος Δοκιμάκης τον οποίο και ευχαριστώ
Το κειμενο της εισηγησης μου
Το παιδικό βιβλίο είναι ίσως η πρώτη κατηγορία βιβλίου που αυτονομήθηκε από τον ευρύτερο όρο «βιβλίο», στοχεύοντας σε συγκεκριμένο κοινό. Μπορεί τα πρώτα σημάδια αυτονόμησης να υπάρχουν το 19 ο αιώνα, όμως σίγουρα κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα έγινε πλέον γεγονός αυτή η περιχαράκωση. Ας σημειωθεί δε ότι τα τελευταία χρόνια συντελούνται και άλλες εξειδικεύσεις αναγνωστικού κοινού στο χώρο της λογοτεχνίας, όπως π.χ. η γυναικεία λογοτεχνία, η χριστιανική λογοτεχνία κλπ. Χωρίς να αρνηθούμε βέβαια ότι οι εν λόγω κατηγοριοποιήσεις υπαγορεύονται από πρότυπα καταναλωτικής συμπεριφοράς (target groups), πρέπει να δεχτούμε ότι επέφεραν αρκετές ευεργετικές συνέπειες, με πρώτη απ’ όλες την επίγνωση και συνειδητοποίηση της ύπαρξης των συγκεκριμένων αναγνωστικών κοινών με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους και τις επιμέρους ανάγκες τους.
Ειδικά στην περίπτωση της παιδικής λογοτεχνίας αυτό έδρασε καταλυτικά. Όπως είναι φυσικό τα παιδιά διαβάζουν παραμύθια, γιατί τους τα αγοράζουν και τους τα διαβάζουν κατά κύριο λόγο οι γονείς τους, ενώ οι ενήλικοι διαβάζουν λογοτεχνία επειδή το θέλουν. Οι έρευνες έχουν δείξει ότι ένα αρκετά μεγάλο αναγνωστικό κοινό χάνεται στη μετάβαση από τα παραμύθια στο μυθιστόρημα, ή για να το θέσουμε αλλιώς από το «πρέπει» στο «θέλω». Συνεπώς εκ των πραγμάτων η παιδική λογοτεχνία έχει ως αποστολή να προετοιμάσει, δημιουργήσει και συντηρήσει τους αναγνώστες του αύριο. Και δεδομένου ότι το χάσμα μεταξύ παραμυθιού και ενήλικου μυθιστορήματος είναι αρκετά μεγάλο, η παιδική λογοτεχνία καλείται να γεφυρώσει αυτό το χάσμα.
Παρόλο όμως που αυτός ο σκοπός είναι σημαντικότατος, η παιδική λογοτεχνία, ή για να ακριβολογούμε είδη της παιδικής λογοτεχνίας, δεν γνώρισαν ανέκαθεν την ίδια αποδοχή όπως σήμερα. Συγκεκριμένα το είδος εκείνο της παιδικής λογοτεχνίας που ασχολιόταν με την τεχνολογία, η επιστημονική φαντασία σε μια πιο γενική θεώρηση, κατείχε περισσότερο τη θέση λαϊκού ή παιδικού αναγνώσματος παρά λογοτεχνίας.
Και βέβαια όλη αυτή η αντίληψη κρύβει μέσα της πολλές αντιφατικότητες και παραδοξότητες. Από την ομηρική περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα, του υγρού πυρός των βυζαντινών ιστοριογράφων, των οχυρωματικών έργων των μεσαιωνικών κειμενογράφων, έως τον Ιούλιο Βερν και τον Σαιντ Εξυπερύ, η τεχνολογία κατείχε σημαντική θέση στο γραπτό λόγο. Το γιατί δεν είναι δύσκολο να το φανταστούμε. Κάθε μυθιστόρημα είναι καθρέφτης της εποχής του, συνεπώς οι αναφορές στα τεχνολογικά επιτεύγματα της εκάστοτε εποχής δίνουν την αίσθηση του επίκαιρου στον αναγνώστη.
Τα μυθιστορήματα του Ιουλίου Βερν συμπίπτουν με την έκρηξη της τεχνολογίας στο τελευταίο τέταρτο του 19 ου αιώνα, οι ήρωες των κόμικς που γεννήθηκαν ως επί το πλείστον την δεκαετία του 30 συμπίπτουν με την ποτοαπαγόρευση, και το ξεκαθάρισμα αντίπαλων συμμοριών. Ίσως γι’ αυτό οι ήρωες των κόμικς δεν είναι μονοδιάστατοι, αλλά μέσα τους υπάρχει το καλό και το κακό σε διαφορετικές αναλογίες. Από την άλλη, οι ήρωες της Πηνελόπης Δέλτα εκφράζουν την ανάγκη για ξενοιασιά και ανεμελιά της ταραγμένης Ελλάδας των αρχών του 20 ου αιώνα, σε συνδυασμό βέβαια με τις κατάλληλες δόσεις πατριωτισμού. Για να ξαναγυρίσουμε όμως στην επιστημονική φαντασία, δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι η αρχική έκρηξη σε κινηματογραφικά φιλμ αλλά και τηλεοπτικές σειρές που ασχολούνται με εξωγήινους και διαστημόπλοια ακολουθεί την έκρηξη των διαστημικών προγραμμάτων κατά τις δεκαετίες 50-60-70.
Και βέβαια η αποδοχή που γνωρίζουν όλα αυτά τα κινηματογραφικά προϊόντα έχει συντελέσει στο να απενοχοποιηθεί η επιστημονική φαντασία και να θεωρείται σα θεματολογία και τεχνική εντός των ορίων της λογοτεχνίας.
Εδώ κρίνεται σκόπιμο να αναφέρουμε λίγα λόγια περί μυθιστορήματος τεχνολογίας και επιστημονικής φαντασίας γενικά. Παρόλο που υπάρχουν εξαιρετικά πολλοί ορισμοί γι’ αυτά τα είδη λογοτεχνίας θα μπορούσαμε να πούμε ότι τεχνολογία και επιστημονική φαντασία εφάπτονται σε πολλά σημεία, αλλά δεν ταυτίζονται. Η χρήση του Ίντερνετ και των Η/Υ μπορεί να είναι ένα μυθιστόρημα τεχνολογίας, αλλά όχι απαραίτητα και επιστημονικής φαντασίας. Για να υπάρχει επιστημονική φαντασία χρειαζόμαστε σε αδρές γραμμές μετάβαση από ή προς ένα χώρο που φαντάζει εξωπραγματικός με τα σημερινά δεδομένα (π.χ. σε άλλους πλανήτες, στον πυρήνα της γης) και δράση εντός αυτού του χώρου, μετάβαση από ή προς ένα χρόνο που φαντάζει εξωπραγματικός με τα σημερινά δεδομένα (π.χ. ταξίδια στο μέλλον ή στο παρελθόν) και δράση σε εκείνη τη χρονική περίοδο, ή η σχέση αιτίου-αιτιατού να παράγει εξωπραγματικά για τα σημερινά δεδομένα αποτελέσματα. Ένα εργοστάσιο που ρυπαίνει με τα λύματά του ένα ποτάμι, μπορεί να είναι ένα τεχνολογικό μυθιστόρημα. Αν αυτή η μόλυνση έχει ως επακόλουθο τη γέννηση οργανισμών που επιτίθενται π.χ. στους ανθρώπους, τότε μιλάμε για επιστημονική φαντασία. Άλλο κλασικό παράδειγμα αυτού του διαχωρισμού είναι ο Φρανκενστάιν. Μέχρι τη δημιουργία του τέρατος το μυθιστόρημα θα υπαγόταν στην κατηγορία του τεχνολογικού, η ύπαρξη όμως του αποτελέσματος (Φρανκενστάιν) είναι καθαρή επιστημονική φαντασία.
Δεν είναι λοιπόν δύσκολο να καταλάβουμε ότι όσο προχωρά η τεχνολογία, άλλο τόσο προχωρά και το μυθιστόρημα τεχνολογίας, ενώ το μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας πρέπει να βρίσκεται ένα βήμα μπροστά. Τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν προηγουμένως (Όμηρος, κόμικς, κλπ.) μας δίνουν μικρή μόνο ιδέα της ιστορικής εξέλιξης του μυθιστορήματος τεχνολογίας. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η μετεξέλιξη των μύθων, θρύλων και γενικότερα υπερφυσικών διηγήσεων του παρελθόντος, σε μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας με τη βοήθεια της τεχνολογίας. Οι άνθρωποι ανέκαθεν έλκονταν από υπερφυσικές δυνάμεις, αινιγματικές και μυστηριώδεις καταστάσεις, μαγικά αντικείμενα. Η τεχνολογία προβαίνει σε μία ορθολογίκευση των μύχιων φόβων του ανθρώπου. Ο από μηχανής θεός μετεξελίσσεται απλά σε μηχανή, η οργή των θεών και ο φόβος για ουράνιες δυνάμεις, σε ανεξέλεγκτες δυνάμεις της φύσης που μπορούν να αντιμετωπιστούν ή να μην αντιμετωπιστούν με τη βοήθεια της τεχνολογίας. Εύκολα μπορούμε να διακρίνουμε πίσω από τα κατορθώματα του Οδυσσέα έμμεσες αναφορές στα ναυτικά επιτεύγματα της εποχής, πίσω από τους άθλους του Ηρακλή, αρδευτικές και γεωργικές καινοτομίες. Ο μύθος μετεξελίσσεται σε παραμύθι, το παραμύθι σε επιστημονική φαντασία με τη βοήθεια και της τεχνολογίας. Η Χιονάτη και η Ωραία Κοιμωμένη ανασταίνονται από το φιλί του Πρίγκιπα ή και από τις ιατρικές προόδους εκείνης της περιόδου; Αρκούσε ο Μαγεμένος Αυλός να διώξει τα ποντίκια και τη χολέρα ή υπήρξε και συμβολή των κανόνων υγιεινής;
Κάπως έτσι εξελίχθηκαν οι θρύλοι σε παραμύθια και αυτά σε επιστημονική φαντασία. Αυτά δε τα παραδείγματα δείχνουν με ανάγλυφο τρόπο τι εννοούμε λέγοντας «επιστημονική». Με αυτόν τον όρο δεν εννοούμε αποκλειστικά θέματα που άπτονται των επιστημών της φυσικής, της χημείας ή της μηχανικής (πειράματα, διαστημόπλοια, μηχανές χρόνου, κλπ) όπως ίσως θα φανταζόταν κανείς αρχικά, αλλά πλέον προστίθεται μια ευρεία γκάμα επιστημών, που με τα επιτεύγματά της εμπλουτίζει τη θεματολογία της συγκεκριμένης λογοτεχνίας. Οι σημερινοί συγγραφείς αρχίζουν και καταπιάνονται με προβλήματα βιοϊατρικής, ψυχολογίας, παλαιοντολογίας, πειραματιζόμενοι σε διαφορετικά είδη δόμησης του μυθιστορήματος και εισάγοντας ολοένα και περισσότερους προβληματισμούς.
Μιλώντας προηγούμενα για αποδοχή και επιτυχία συναντάμε το εξής παράδοξο: Σε πάρα πολλές περιπτώσεις ο νεαρός αναγνώστης ταυτίζεται περισσότερο με τον ήρωα ενός βιβλίου επιστημονικής φαντασίας, παρά με αυτόν ενός κοινωνικού μυθιστορήματος. Γιατί άραγε συμβαίνει ο πρωταγωνιστής που ταξιδεύει με διαστημόπλοιο, συναντά εξωγήινα όντα, μπορεί να μεταφερθεί με αφάνταστη ευκολία στο μέλλον ή και στο παρελθόν και βιώνει στην καθημερινότητά του αφύσικες για τα σημερινά ανθρώπινα δεδομένα καταστάσεις, να συγκινεί περισσότερο από τον πρωταγωνιστή-παιδί χωρισμένων γονιών ή από τον ήρωα που έχει μπλέξει με ναρκωτικά ή ακόμα και με παιδιά που συναντούν δυσκολίες στο σχολείο ή στις διαπροσωπικές τους σχέσεις; Και μάλιστα σε σημείο όπου κάθε απιθανότητα που ζει ο ήρωας εκλαμβάνεται ως σχεδόν φυσιολογική, ενώ πολλές φορές οι ήρωες κοινωνικών μυθιστορημάτων κρίνονται πως δρουν αφύσικα;
Η απάντηση δεν είναι τόσο δύσκολη όσο φαντάζει εκ πρώτης όψεως. Χωρίς να παραγνωρίσουμε το γεγονός ότι ο υπέρ-ήρωας ή αλλιώς υπεράνθρωπος είναι χαρακτήρες που κατά κύριο λόγο θαυμάζονται, πολύ δε περισσότερο όταν ταυτίζονται με τον αναγνώστη, τα μυθιστορήματα τεχνολογίας και επιστημονικής φαντασίας υπερτερούν των άλλων στο ότι ο κεντρικός ήρωας- παιδί λαμβάνει πρωτοβουλίες, είναι αυτεξούσιος, καλείται να πάρει αποφάσεις, αντιμετωπίζει διλήμματα, κοινώς δεν βρίσκεται αντιμέτωπος με καταστάσεις που του έχουν επιβληθεί από τους ενήλικες. Ας μην ξεχνάμε ότι το αναγνωστικό κοινό αποτελείται από παιδιά στο στάδιο της εφηβείας, άτομα που αρχίζουν να αναρωτιούνται και να αντιδρούν. Ένα κοινωνικό μυθιστόρημα δεν έλκει τόσο, ακόμα και παιδιά που βιώνουν παρόμοιες καταστάσεις, καθώς το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο κινείται έχει καθοριστεί από ενήλικες. Αντιθέτως η τεχνολογία προσφέρει προνομιακό πεδίο δράσης για έναν έφηβο, είναι ο τομέας που μάλλον υπερτερεί έναντι των γονιών του, καθώς η εξοικείωσή του με αυτόν συντελείται ήδη από πολύ μικρή ηλικία (κινητά, παιχνίδια υπολογιστών). Δεν πρέπει να παραβλέψουμε επίσης το γεγονός ότι στα μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας ή τα μυθιστορήματα τεχνολογίας το παιδί μπορεί πλέον ελεύθερα να εκφραστεί και να ασχοληθεί με έναν τομέα, που υπό κάποιες προϋποθέσεις υπόκειται σε αρκετές απαγορεύσεις εκ μέρους των ενηλίκων: «Μην παίζεις πολλή ώρα ηλεκτρονικά», «μην ασχολείσαι συνέχεια με το Ίντερνετ», «μη βλέπεις συνέχεια τηλεόραση». Όλες αυτές οι απαγορεύσεις αίρονται έστω και νοητά με την ανάγνωση ενός σχετικού βιβλίου, αφήνοντας στο παιδί ελεύθερο χώρο για δράση, σκέψεις και όνειρα.
Και βέβαια ας μην υποτιμάμε το γεγονός ότι στα εν λόγω μυθιστορήματα απουσιάζει σχεδόν παντελώς ο διδακτισμός. Ο αναγνώστης λαμβάνει ποικίλα μηνύματα, στα οποία πρέπει να τοποθετηθεί με γνώμονα τη δική του κριτική ικανότητα. Η όλη διαδικασία δε γίνεται με αντιπαράθεση καλού-κακού, όπου τονίζεται στον αναγνώστη -έμμεσα ή άμεσα- ότι οφείλει να συνταχθεί με το καλό, αλλά πάνω στη βάση αιτίου-αποτελέσματος. Ο συγγραφέας προσπαθεί συνειδητά να αποφύγει εμφανή επηρεασμό και λήψη μονοσήμαντης θέσης, γιατί γνωρίζει ότι αυτό θα λειτουργούσε αρνητικά για τη δράση και την αποδοχή του μυθιστορήματος. Συνεπώς ο αναγνώστης αφήνεται ελεύθερος να τεθεί ή όχι μεταξύ διλημμάτων και να επιλέξει.
Και δεν είναι και λίγα αυτά τα διλήμματα ούτε είναι μονοσήμαντα ορισμένα. Από τη ρύπανση του περιβάλλοντος, το ενεργειακό πρόβλημα, την κλωνοποίηση, τη χρήση των υπολογιστών, μία ευρεία γκάμα σύγχρονων προβληματισμών τίθενται στη διάθεση του νεαρού αναγνώστη. Βεβαίως αυτό το φάσμα ολοένα και μεγαλώνει, εμπλουτίζεται μέρα με τη μέρα. Όσο προχωρά η επιστήμη και η τεχνολογία, τόσο τα συγκεκριμένα μυθιστορήματα εξειδικεύονται, αλλά και αγγίζουν θέματα ευρύτερου ενδιαφέροντος, οικουμενικότερου. Έτσι δεν θα ήταν υπερβολή να ισχυριστούμε ότι η παγκοσμιοποίηση βρίσκει ευρύτατη εφαρμογή (ανέκαθεν έβρισκε, ακόμα και πριν από την επινόηση του όρου) σε αυτό το είδος παιδικού μυθιστορήματος. Ήρωες που θέλουν να επικοινωνήσουν με άλλους πλανήτες και άλλους πολιτισμούς, που αναζητούν και βρίσκουν τον τρόπο να βγουν έξω από τα στεγανά τους. Εννοείται ότι σε αυτά τα μυθιστορήματα υπάρχουν ακόμα αναφορές σε κοινωνικά ή εθνικά δεδομένα, αλλά υπάρχει η τάση αυτά τα δεδομένα να μειωθούν. Έτσι δεν υπάρχει μεγάλη διαφορά στον τρόπο αντίδρασης ενός Έλληνα, Γερμανού ή Αμερικάνου, ούτε παίζει μεγάλη σημασία αν ο ήρωας είναι αγόρι ή κορίτσι, προέρχεται από φτωχή ή πλούσια οικογένεια. Τα προβλήματα είναι κοινά για όλον τον κόσμο, η αντιμετώπισή τους τους αφορά όλους. Συνεπώς πέρα από τα όποια οικολογικά μηνύματα δίνει το βιβλίο, το πρώτο και σημαντικότερο είναι μάλλον το μήνυμα της ισότητας, που προέρχεται από την ίδια τη δομή του μυθιστορήματος.
Ο συγγραφέας βέβαια οφείλει να είναι αρκετά προσεκτικός στο χειρισμό της γραφής του, αρκετές φορές πρέπει να βαδίζει σε τεντωμένο σκοινί. Το μυθιστόρημα οφείλει να είναι επιστημονικά αρκετά πειστικό, χωρίς να υπεισέρχεται σε εξειδικεύσεις, ενώ παράλληλα ό,τι έχει να κάνει με τεχνολογία πρέπει να δίνεται με απλότητα και όχι με αφέλεια. Τα όποια μηνύματα θέλει να περάσει ο συγγραφέας να μην καταλήγουν σε διδακτισμό. Το βιβλίο να απευθύνεται και σε αγόρια και σε κορίτσια. Η γλώσσα του να είναι σύγχρονη, διατηρώντας συγχρόνως λογοτεχνικό ύφος και αξία. Το βιβλίο να μπορεί να αγγίξει ηλικίες που εκ των προτέρων είναι γνωστό πως μεταβάλλονται εύκολα ως προς τα γούστα τους.
Καταλήγοντας μπορούμε να πούμε ότι το μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας και το τεχνολογικό μυθιστόρημα, έχουν ήδη αποδείξει την αξία τους στο να συγκινούν το αναγνωστικό κοινό και να ανταπεξέρχονται στις προκλήσεις. Το μέλλον τους προοιωνίζεται ευοίωνο, τόσο όσο και των τεχνολογικών επιτευγμάτων που αυτά περιγράφουν. Κι αυτό γιατί εκ των πραγμάτων πρέπει να συμβαδίζουν ή καλύτερα να προπορεύονται της τεχνολογίας.
1 Απριλίου 2005: Επίσκεψη στην Νεάπολη Λακωνίας
… και μαζί με την επίσκεψη στο Γυμνάσιο Νεαπόλεως και ένα μικρό πέρασμα από τον τόπο καταγωγής μου που βρίσκεται εκεί κοντά (Παπαδιάνικα Λακωνίας)
Η ομιλία και η συζήτηση με τα παιδιά εξελίχθηκαν σε μια κεφάτη ατμόσφαιρα. Πιστεύω ότι τα παιδιά του σχολείου και οι καθηγητές τους το ευχαριστήθηκαν τόσο πολύ όσο κι εγώ. Α, και βέβαια δεν είναι ίσως ανάγκη να αναφέρω το πόσο φιλόξενοι είναι όλοι τους